Mavzu: Kirish. O‘lkamiz tabiati

Matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish hamda foydalanish kompetensiyasi: xarita, globus bilan ishlashda hisoblashning qulay usullarini qo‘llay olish, aniq hisob-kitoblarga asoslangan holda kundalik faoliyatda zarur bo‘lgan dastlabki rejalarni tuza olish, suvni isrof qilmaslik va tejamkorlikning ma’nosini tushunish, unga amal qilish.
Dars turi: Yangi materialni o’rganish
Dars jihozi: rasmlar,bukletlar
DARSNING BORISHI:
I-bosqich.Darsning tashkil qilish jarayoni.Tashkiliy qism. Navbatchi axboroti.
II-bosqich. O‘tilgan va uyga berilgan mavzuni so‘rash va takrorlash jarayoni va ajratilgan vaqti 10 minut Asosiy qism.Tabiatshunoslik fani asosida savol-javoblar o’tkazish.
III-bosqich.Yangi mavzu mazmunini tushuntirish jarayoni va ajratilgan vaqti 20 minut.
Yangi mavzu bayoni.
Tunlari osmonda son-sanoqsiz yulduzlar ko‘rinadi. Yulduzlar bizga mitti bo‘lib ko‘rinsa-da, aslida ular-ning har biri juda ulkan.

Y

Mirzo Ulug‘bek
ulduzlarning bizdan qanday uzoqlikda kanligini tasavvur qilib ko‘raylik. Ulardan tarqalayotgan nurlar 1 sekundda 300 000 kilometr masofani bosib o‘tadi. Nurning tezligi shunday katta bo‘lsa ham, eng yaqin yulduzning nuri bizga 4 yilda yetib keladi. Ko‘rinib turgan ba’zi yulduzlar nuri bizga yetib kelishi uchun esa 100 yildan ortiq vaqt ketadi. Agar diqqat bilan kuzatgan bo‘lsangiz, yulduzlar rang-barangdir. Ayrim yulduzlar oqish yoki ko‘kimtir. Ular eng qaynoq yulduzlar hisoblanadi. Bunday yulduzlar sirtidagi harorat +10 000 °C dan +100 000 °C gachadir. Yulduzlar orasida sarg‘ishlari ham bor. Ular sirtidagi harorat +3 000 °C dan +10 000 °C gacha bo‘ladi. Ayrim yulduzlar qizg‘ish tusda bo‘ladi. Bunday yulduzlar sirtidagi harorat +2 000 °C dan +3 000 °C gachabo‘ladi. Bulutsiz tunda 3 000 taga yaqin yulduzni ko‘ra olishimiz mum-kin. Ko‘rinadigan yulduzlar ortida ham son-sanoqsiz yulduzlar mavjud.
Olimlar azaldan yulduzlarni o‘rganishga qiziqqanlar. Jumladan, buyuk alloma Mirzo Ulugbek (1394-1449) yulduzlarni o‘rganish uchun Samarqandda maxsus inshoot - rasadxona qurdirgan. Rasadxonadagi asboblar yordamida tekshirishlar natijalari asosida yulduzlarning joylashish jadvalini tuzgan. Yulduzlar­ ni o‘rganish natijalarini to‘plab, alohida kitob yozib qoldirgan. Ulug‘bekning bu kitobida 1 018 ta yulduz haqida yozilgan. Kitobda keltirilgan yulduzlar haqidagi ma’lumotlar hozirda ham katta ahamiyatga ega.
IV-bosqich.Yangi mavzuni mustaxkamalsh, amaliy va mustaqil ishlar bajarish jarayoni va ajratilgan . Kartochkalar orqali savol-javob o’yini o’tkaziladi
Aslida Quyosh Yerga nisbatan bir joyda turadi. Yer esa Quyosh atrofida aylanadi Quyoshning diametri Yer sharinikidan 109 mar­ ta kattadir. Uning massasi esa Yernikidan 330 000 marta katta. Tasavvur qiling, agar Quyosh kattaligini koptokdek desak, holda Yerning kattaligini mosh donasidek deyish mumkin. Quyosh tunlari yog‘du sochib turgan osmonda-gi yulduzlardan biridir. Yulduzlar qanday holatda bo‘lsa, Quyosh ham shunday holatda bo‘ladi. Quyosh sarg‘ish rangli o‘rtacha kattalikdagi yulduz hisoblanadi.
Yulduzlar bizdan nihoyatda olisda bo‘lgani uchun ularning nuri Yerga yetib kelguncha bir necha o‘n yil vaqt ketadi. Quyosh nuri esa Yerga bor-yo‘g‘i 8 minut-da yetib keladi. Ko‘rib turibsizki, tunlari ko‘rinib turgan yulduzlarga nisbatan Quyosh bizga juda yaqin ekan.