Mavzu. Makroiqtisodiyot fanining predmeti, maqsadi va vazifalari

-MAVZU. MAKROIQTISODIYOT FANINING PREDMETI, MAQSADI VA VAZIFALARI

REJA:

1. “Makroiqtisodiyot” kursining predmeti va ob’ekti, uning boshqa fanlar bilan o’zaro bog’liqligi

2. Makroiqtisodiy tahlilning usullari va tamoyillari

3. Resurslar, tovarlar (va xizmatlar), daromadlarning makroiqtisodiy doiraviy aylanishi

4.Makroiqtisodiy modellar tushunchasi va ko’rinishlari

Makroiqtisodiyot (inglizcha Macroeconomics) zamonaviyiqtisodiynazariyaning bo’limi bo’lib, uning doirasida iqtisodiy o’sish, ishchanfaollikningtebranishlari, inflyatsiya va ishsizlik, shuningdek makroiqtisodiy siyosat masalalario’rganiladi. Makroiqtisodiyotning fan sifatida rivojlanishi bir xilda kechmaganvaetakchidunyoqarashlarning almashishiga olib kelgan qarashlardagi bir nechainqiloblarvaaksil inqiloblar bilan kuzatilgan. Oldingi asrning boshlarida makroiqtisodiyotdaturli shart-sharoitlarga asoslangan va yanada muhimligi makroiqtisodiysiyosatbo’yicha bir-biriga butunlay qarama-qarshi tavsiyalarni bir vaqtda ifodaetuvchita’limotning ikkita etakchi maktabi - neolassik va post-keynschilik shakllandi.

Bozorlarni umumlashtirish ularning xar birini amal qilish qonuniyatlarinianiqlash maqsadida, aynan esa xar bir bozorda talab va taklif hamdauningmuvozanat shartlarini shakllanish xususiyatlarini tadqiq qilish; talabvataklifnisbati asosida muvozanatli narx va muvozanatli miqdorni aniqlash; xarbirbozorda muvozanatni o’zgarish oqibatlarini tahlili uchun amalga oshiriladi Bozorlarni umumlashtirishto’rtta makroiqtisodiy bozorni ajratishimkoniniberadi:
1) tovar va xizmatlar bozori (haqiqiy bozor),
2) moliya bozori (moliyaviy aktivlar bozori),
3) iqtisodiy resuslar bozori,
4) valyuta bozori

Har bir bozor o’zining ikkita qaror qabul qiluvchi sub’ektiga ega: sotuvchilarva xaridorlar. Bozorda qabul qilinadigan qarorlarning muvofiqligi harbirne’matning muvozanat narxi va muvozanat miqdori bilan ta’minlanadi. Narxtalabva taklif munosabatlari natijasi sifatida, uy xo’jaliklari va firmalar tomonidanqabulqilinadigan qarorlarni muvofiqlashtirish uchun muhimaxborot bo’libhisoblanadi.Bunday axborot bir vaqtning o’zida jamiyatdagi noyob ne’matlarni taqsimlashmuammosini echish uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, nonnarxiningoshishi - xaridorlar uchun nonni iste’mol qilishni cheklash to’g’risida signal bo’lsa,firmalar uchun nonni ishlab chiqarishni oshirish va non bozoridagi muvozanatnitiklash to’g’risida muhim axborot bo’lib xizmat qiladi.

Narxlar noyob resurslarni ratsional taqsimlashni ta’minlaydi, ne’matlarniratsional iste’mol qilishga, xarajatlarni kamaytirishga undaydi. Narxer, kapitalvaresurslar egalarining daromadini aniqlaydi. Bozor tizimida muvofiqlashtirishmasalasini bozor hal qiladi. Muvofiqlashtirish masalasi bilan bog’liqxarajatlargatransaktsion xarajatlar deyiladi. Pul daromadlari (ish haqi, renta, foiz, foyda) Ресурслар бозори Uy xo’jaliklari Firmalar Tovarlar va xizmatlar bozori Resurslarga xarajatlar Daromadlar Istemol xarajatlari Resurslar Yer, mehnat va kapital Tovarlar va xizmatlar Tovarlar va xizmatlar 265 Bozor muvofiqlashtirishdan tashqari ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilarqarorlarini vaqt bo’yicha tartiblashtiradi. Bu kelajakdagi ne’matlar (fyuchers)bozorining vujudga kelishi bilan bog’liqdir. Kelajakdagi ne’matlarningoldi-sotdisi,ularning narxlari to’g’risida tasavvurga ega bo’lishga, ularning kelajakdanisbatannoyobligi to’g’risida axborot beradi. Iste’molchilar va ishlabchiqaruvchilarbunday narx axborotlariga ko’ra, o’zlarining joriy xo’jalik rejalarini qaytako’ribchiqadilar va o’zlarining iqtisodiy harakatlarini tartibga soladilar.
Har qanday iqtisodiy tizimda tovarlar va xizmatlarni takror ishlabchiqarishumumiy jarayonini resurslar, tovar va xizmatlar, daromadlar hamda xarajatlarningdoiraviy oqimi modeli ko’rinishida tasavvur qilish mumkin. Busoddamodelmakroiqtisodiy tahlil asosini tashkil etadi. Faqat xususiy mulkka tayangan(ya’nidavlat ishtiroki mavjud bo’lmagan) yopiq iqtisodiyotda bunday doiraviyoqimifirmalar va uy xo’jaliklari o’rtasida amalga oshiriladi (1-chizma). Uy xo’jaliklari ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan barchaiqtisodiyresurslarni resurslar bozoriga etkazib beradilar, korxonalar esa bu resurslarnisotibolib turli xil mahsulotlarga, xizmatlarga aylantiradilar, so’ngra esa ularni tayyormahsulotlar va xizmatlar bozoriga etkazib beradilar. Ayni paytda“resurslar-tovarlar va xizmatlar” oqimiga qarama qarshi yo’nalishda “daromadlar-xarajatlar”ning ham doiraviy oqimi amalga oshiriladi. Ya’ni, uy xo’jaliklari o’zlarietkazib bergan iqtisodiy resurslar evaziga daromad oladi hamda ularni tovarlarvaxizmatlar iste’mol qilish uchun sarflaydilar yoki aksincha korxonalar resurslaruchun sarf-xarajatlar qiladilar hamda tayyor mahsulotlarni sotish evazigadaromadoladilar.
Bunday iqtisodiyotda resurslar - tovarlar va xizmatlar, daromadlar-xarajatlarning uzluksiz harakati ham bozor mexanizmlari orqali, hamdavlataralashuvi bilan ta’minlanadi. Bunda hukumat ishlab chiqaruvchilarvaiste’molchilarning harakatini bevosita boshqarmaydi, balki resurslar vatovarlarbozorlarida qatnashish orqali ularning iqtisodiy faoliyatiga qulaysharoitlaryaratadi. Davlat korxonalar va uy xo’jaliklarini soliqqa tortishbilanbirgakorxonalarga subsidiyalar berish, aholiga transfert to’lash orqali ularningishlabchiqarish imkoniyatlari va xaridga qodir talablariga ta’sir etadi. Ayni paytdadavlatresurslar bozoridan hamda tovarlar va xizmatlar bozorida sotib oluvchi sifatidaishtirok etadi. Davlat o’z ishtiroki bilan firmalarning ishlab chiqarishhajmlarivauy xo’jaliklarining tovarlar va xizmatlar xarid qilish miqdolari to’g’risidagiРесурслар бозори Уй хўжалиги Корхоналар Товар ва хизматлар бозори Давлат 1 2 3 4 5 6 7 8 10 11 12 13 14 15 16 267 qarorlari o’zaro mos kelmagan hollarda ro’y beradigan iqtisodiytebranishlarnitartibga solib turadi. Ochiq iqtisodiyot sharoitida doiraviy oqimlar modeli yanadamurakkablashadi. Endi unda to’rtinchi makroiqtisodiy sub’ekt- tashqi dunyohampaydo bo’ladi. Chet el investitsiyalarinig kiritilishi va xorijga investitsiyaqilish,eksport va import operatsiyalari shu jumladan moliyaviybozororqalijamg’armalarning investitsiyalarga oqib o’tishi va moliyaviy mablag’larningqaytataqsimlanishini e’tiborga olsak ko’rib o’tilgan model mukammal emasligigaiqrorbo’lamiz. Ammo shu ko’rinishda ham bu model makroiqtisodiy jarayonlarni yaxlitholda tasavvur qilishga imkon beradi. Doiraviy oqimlar modelidanchiqariladiganxulosa shuki, davlat, firmalar, uy xo’jaliklari va tashqi dunyoning yalpi xarajatlariyalpi ishlab chiqarish hajmiga teng bo’lishi resurslar, tovarlar vaxizmatlaroqimlari (ya’ni real oqim) bilan daromadlar va xarajatlar oqimlari ( ya’nipuloqimlari) o’zaro teng bo’lishining asosiy shartidir Yalpi xarajatlar hajminingoshishi ishlab chiqarish hajmlari va ish bilan bandlilik darajasiningo’sishigaolibkeladi . Bu esa o’z navbatida yalpi daromadlarning oshishiga sababbo’ladi.Kattaroq hajmdagi yalpi daromadlar unga mos hajmdagi yalpi xarajatlarni belgilabberadi. Sabab oqibat bog’lanishlari o’rin almashishi tufayli doiraviyoqimlarmodeli doiraviy aylanish ko’rinishini oladi. Iqtisodiyot barqaror rivojlanibborishiuchun yalpi xarajatlar to’xtovsiz o’sib borishi shart. Bu vazifa byudjet-soliqsiyosati vositalari bo’lgan soliqlarni hamda davlat xarajatlarini o’zgartirishhamdapul-kredit siyosati vositalari yordamida mul massasini o’zgartirishorqalibajariladi.

Makroiqtisodchilar tomonidan o’rganiladigan butun iqtisodiyotdayuzberadigan voqeliklar va jarayonlar oxir-oqibatda ko’plab uy xo’jaliklari hamdako’plab firmalar o’zaro hatti-harakatlari natijasida yig’ilganligi sababli, mikrovamakroiqtisodiyot bir-biri bilan chambarchas bog’liq. Butuniqtisodiyotnio’rganishda biz alohida iqtisodiy agentlarning qarorlarini e’tiborga olishimizlozim.Masalan, yalpi iste’mol omillarini aniqlash uchun oilaning bugun qanchasarflashi,kelajak uchun qancha olib qo’yishi haqidagi qarorini tahlil qilishi kerak.Investitsiyalarning umumiy hajmini belgilovchi omillarni aniqlashuchunfirmalarning yangi korxonalarni qurish haqidagi qarori to’g’risida ma’lumotgaegabo’lish zarur. Makroiqtisodiy ko’rsatkichlar alohida shaxslar yoki korxonalarqarorlari natijasida yig’iladigan o’zgaruvchilarning oddiy yig’indisi bo’lganligiuchun, makroiqtisodiyotning asoslari mikrodarajada qo’yiladi. Makroiqtisodiy modellar asosida xar doim mikroiqtisodiy darajadaqabulqilinadigan qarorlar tursa, firmalar va uy xo’jaliklari nuqtai nazaridanmaqbulbo’lgan ko’plab modellarda ularninghatti-harakatlarini aniqlovchi qarorlaryaqqolko’rinishda bo’lmaydi, balki ko’zda tutiladi.Bizning non bozori modelimizbungamisol bo’lib xizmat qiladi. Nonga bo’lgan talab asosida uy xo’jaliklariningsotiboladigan nonlari miqdori haqidagi qarorlar yotsa, non taklifi nonvoyxonalarningnon ishlab chiqarish hajmlari to’g’risidagi qarorlari bilan aniqlanadi.

Masalan, non bozori modeli qanday qurilishini ko’rib chiqamiz. Iqtisodchinonga bo’lgan talab hajmi Qd non narxi Pb va yalpi daromad Yga bog’liqdebfarazqiladi. Bu bog’liqlik quyidagi tenglama bilan ifodalanadi:
Qd =D(Pb , Y)
Xuddi shunday iqtisodchi nonvoyxonalartomonidan taklif qilinadigannonlarmiqdori Qs nonning narxi Pb va nonni ishlab chiqarishda foydalanilayotganunningnarxi Pf ga bog’liq deb faraz qiladi:
Qs =S(Pb , Pf)
Nihoyat, iqtisodchi talab va taklif muvozanati ta’minlanishi uchunnonningnarxi shunday o’zgarashini faraz qiladi: Экзоген ўзгарувчилар Модель Эндоген ўзгарувчилар
269 Qd = Qs Bu uchta tenglama non bozori modelini tashkil etadi.
Un narxi ko’tarilganda non taklifi pasayadi – nonning xar qandayushbunarxida uning savdosi kam foydali bo’lib qoladi va ishlab chiqarishqisqaradi.Butaklif egri chizig’ini chapga-yuqoriga siljishi bilan aks ettirilgan. Talabvataklifegri chiziqlari kesishishining yangi nuqtasi paydo bo’ladi. Nonnarxiningmuvozanatli darajasi ko’tariladi, miqdorning muvozanatli miqdori esakamayadi.Barcha modellarda bo’lgani kabi non bozori modelida ba’zi soddalashtiruvchifarazlar qabul qilingan. Modelda masalan, barcha nonvoyxonalar turli joylardajoylashganligi e’tiborga olinmagan. Xar bir iste’molchiga qaysidir nonvoyxonaboshqalariga qaraganda qulayroq, shuning uchun hamnonvoyxonalaro’znarxlarini o’rnatishda ba’zi imkoniyatlarga egalar. Modelda nonga yagonanarxko’zda tutilgan bo’lsada, haqiqatda xar bir nonvoyxonada narx turlicha bo’lishi mumkin.

Foydalanilgan adabiyotlar:


1.Makroiqtisodiyot fani maruza matni

2.Makroiqtisodiy ko’rsatgichlar.

3.Vikipediya (internet sayti)