Mavzu: Makroiqtisodiyotni fan sifatida shakllanishi va rivojlanishi Reja

Makroiqtisodiyot haqida tushuncha.
Makroiqtisodiyot - bu umumiy iqtisodiyot - keng miqyosda ishlaydigan bozor tizimlari qanday harakat qilishini o'rganadigan iqtisodiyot sohasi. Makroiqtisodiyot inflyatsiya, narxlar darajasi, iqtisodiy o'sish sur'ati, milliy daromad, yalpi ichki mahsulot (YaIM) va ishsizlikning o'zgarishi kabi iqtisodiy sohadagi hodisalarni o'rganadi.
Makroiqtisodiyot tomonidan ko'rib chiqilgan asosiy savollarga quyidagilar kiradi: Ishsizlikka nima sabab bo'ladi? Inflyatsiyaga nima sabab bo'ladi? Iqtisodiy o'sishni nima yaratadi yoki rag'batlantiradi? Makroiqtisodiyot iqtisodiyotning qanchalik yaxshi ishlashini o'lchashga, uni qanday kuchlar boshqarishini tushunishga va ishlash yaxshilanishini loyihalashtirishga harakat qiladi.
Makroiqtisodiyot mikroiqtisodiyotdan farqli o'laroq, butun iqtisodiyotning ishlashi, tuzilishi va xulq-atvori bilan shug'ullanadi, bu iqtisodiyotdagi individual ishtirokchilar tomonidan (masalan, odamlar, uy xo'jaliklari, sanoat va boshqalar) ko'proq tanlangan.
Iqtisodiyotni o'rganishda ikki tomon mavjud: makroiqtisodiyot va mikroiqtisodiyot. Ushbu atamadan ko'rinib turibdiki, makroiqtisodiyot iqtisodiyotning umumiy, katta manzarasini ko'rib chiqadi. Oddiy qilib aytganda, u iqtisodiyotni umuman qanday amalga oshirishiga e'tiborni qaratadi va keyin agregatlar qanday ishlashini tushunish uchun iqtisodiyotning turli tarmoqlari o'zaro bog'liqligini tahlil qiladi. Bunga ishsizlik, YaIM va inflyatsiya kabi o'zgaruvchiga qarash kiradi. Makroiqtisodchilar ushbu omillar o'rtasidagi munosabatlarni tushuntiradigan modellarni ishlab chiqmoqdalar. Bunday makroiqtisodiy modellar va ular tomonidan ishlab chiqilgan prognozlardan davlat organlari iqtisodiy, pul-kredit va soliq siyosatini tuzishda va baholashda foydalanadilar; ichki va global bozorlarda strategiyani belgilash uchun korxonalar tomonidan; va turli aktivlar sinflaridagi harakatlarni bashorat qilish va rejalashtirish uchun investorlar tomonidan.
Davlat byudjetlarining ko'pligi va iqtisodiy siyosatning iste'molchilar va korxonalarga ta'sirini hisobga olgan holda, makroiqtisodiyot muhim muammolar bilan bog'liq. To'g'ri qo'llanilgan iqtisodiy nazariyalar iqtisodiyotning qanday ishlashi va muayyan siyosat va qarorlarning uzoq muddatli oqibatlari to'g'risida yorituvchi ma'lumotlar berishi mumkin. Makroiqtisodiy nazariya, shuningdek, yakka tartibdagi korxonalar va investorlarga otlar, partiyalarni nima undashi va yordamchi va kam resurslarni qanday qilib maksimal darajada oshirishni yaxshiroq tushunish orqali yaxshiroq qaror qabul qilishga yordam beradi.
Iqtisodiy nazariyaning cheklanishlarini tushunish ham muhimdir. Nazariyalar ko'pincha vakuumda yaratilgan va soliqqa tortish, tartibga solish va tranzaktsion xarajatlar singari real tafsilotlarga ega emas. Haqiqiy dunyo ham juda murakkab va ularning matematik tahlilga berilmaydigan ijtimoiy tanlov va vijdon masalalari.
Iqtisodiy nazariya cheklangan bo'lsa ham, yalpi ichki mahsulot, inflyatsiya va ishsizlik kabi asosiy makroiqtisodiy ko'rsatkichlarga rioya qilish muhim va maqsadga muvofiqdir. Kompaniyalarning faoliyatiga va ularning aktsiyalar paketini kengaytirishga, kompaniyalar faoliyat olib boradigan iqtisodiy sharoit va makroiqtisodiy statistikani o'rganish investorga yaxshiroq qaror qabul qilishda va burilish nuqtalarida yordam beradi.
Xuddi shunday, qaysi nazariyalar ma'qul ekanligini va muayyan davlat boshqaruviga ta'sir ko'rsatishini tushunish bebaho bo'lishi mumkin. Hukumatning asosiy iqtisodiy printsiplari ushbu davlatning soliqqa tortish, tartibga solish, davlat xarajatlari va shunga o'xshash siyosatlarga qanday munosabatda bo'lishi to'g'risida ko'p narsalarni aytib beradi. Iqtisodiyotni va iqtisodiy qarorlarning mohiyatini yaxshiroq tushungan holda, sarmoyadorlar hech bo'lmaganda kelajak haqida tasavvurga ega bo'lishlari va shunga muvofiq ishonch bilan harakat qilishlari mumkin.

• 
  Makroiqtisodiyot - bu iqtisodiyotning tuzilishi, faoliyati, xulq-atvori va qarorlarni qabul qilish bilan shug'ullanadigan iqtisodiyot sohasi.
  
• 
  Makroiqtisodiy tadqiqotlarning ikkita asosiy yo'nalishi uzoq muddatli iqtisodiy o'sish va biznesning qisqa muddatli aylanishidir.
  
• 
  Makroiqtisodiyot zamonaviy shaklda ko'pincha Jon Maynard Keyns va uning 30-yillarda bozor harakati va davlat siyosati haqidagi nazariyalaridan boshlangan; o'shandan beri bir qancha fikr maktablari rivojlandi.
  
• 
  Makroiqtisodiyotdan farqli o'laroq, mikroiqtisodiyot ko'proq iqtisodiyotdagi ayrim shaxslar (odamlar, kompaniyalar, sohalar va boshqalar) tomonidan qilingan ta'sirlar va tanlovlarga ko'proq e'tibor qaratadi.
  

Makroiqtisodiyot juda keng sohadir, ammo tadqiqotning ikkita aniq yo'nalishi ushbu fanning vakili hisoblanadi. Birinchi yo'nalish uzoq muddatli iqtisodiy o'sishni yoki milliy daromadning o'sishini belgilaydigan omillardir. Ikkinchisi biznes tsikl deb nomlanuvchi milliy daromad va bandlikning qisqa muddatli o'zgarishi sabablari va oqibatlarini o'z ichiga oladi.
Iqtisodiy o'sish deganda iqtisodiyotdagi jami ishlab chiqarishning ko'payishi tushuniladi. Makroiqtisodiyot rivojlanish, taraqqiyot va yuksalishni qo'llab-quvvatlaydigan iqtisodiy siyosatni qo'llab-quvvatlash uchun iqtisodiy o'sishni rag'batlantiruvchi yoki ushlab turuvchi omillarni tushunishga harakat qilmoqda.
Adam Smitning 18-asrga oid klassik asari, Xalqlar farovonligining tabiati va sabablarini o'rganish. u erkin savdo, layssez-faire iqtisodiy siyosati va mehnat taqsimotini kengaytirish tarafdori edi, shubhasiz birinchi bo'lib, va shubhasiz ushbu tadqiqot markazidagi seminal ishlardan biri edi. 20 asrga kelib, makroiqtisodiyot o'sishni ko'proq rasmiy matematik modellar bilan o'rganishni boshladilar. O'sish odatda jismoniy kapital, inson kapitali, ishchi kuchi va texnologiya funktsiyalari sifatida modellashtiriladi.

“Makroiqtisodiyot” fanining shakllanishi tarixi.

Makroiqtisodiyot atamasi kundalik foydalanishga nisbatan yaqindagina kiritilgan bo`lsada makroiqtisodiy tahlil elementlari iqtisodiyot fani bilan deyarli birga paydo bo`ldi. Mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishini yaxlit bir jarayon sifatida tadqiq qilish, unga turli elimentlarining o`zaro bog’liqligi va o`zaro ta`siri xos bo`lgan tizim sifatida yondoshish dastlab F. Kene asarlarida uchraydi. Frantsiya qiroli Lyudovik XV saroyi shifokorii F.Kene 1758 yilda, milliy mahsulot ishlab chiqarish jarayoni pul oqimlarining doiraviy aylanishi sifatida tasvirlangan “Kene jadvali” ni tuzishda ilk bor makroiqtisodiy tahlil elimentlarini qo`lladi.
Makroiqtisodiy tahlilning tamal toshlari, shuningdek, J.B.Sey, L.Val’ras, V.Pareto va boshqa olimlar tomonidan XIX asrdanoq qo`yilgan edi deb ta`kidlash mumkin. Keyinchalik, K.Marks o`zining jami ijtimoiy mahsulot(JIM)ni takror ishlab chiqarish sxemasi, V.Leon’tev esa o`zining tarmoqlararo balansi bilan makroiqtisodiyotni iqtisodiy nazariyaning alohida bo`limi sifatida ajralib chiqishi uchun mustahkam asos yaratishdi. J.M. Keyns esa o`zining “Ish bilan bandlilik, foiz va pulning umumiy nazariyasi”(1936 yil) asari bilan bu jarayonni mantiqiy yakuniga etkazdi. SHu sababli ham J.M. Keyns makroiqtisodiyot fanining asoschisi sifatida tan olinadi.
SHunday qilib, makroiqtisodiyot o`z predmeti va tadqiqot usullariga ko`ra mustaqil fan sifatida XX asrning o`rtalariga kelib shakllanib bo`ldi.
Makroiqtisodiyot umumiy iqtisodiy nazariyaning bo`limi hisoblanib, unda milliy xo`jalik darajasida iqtisodiyotning fundamental muammolari tadqiq qilinadi.
Makroiqtisodiy nazariyaning ikki ko`rinishi o`zaro farqlanadi:
a) pozitiv makroiqtisodiyot;
b) normativ makroiqtisoiyot.
Pozitiv makroiqtisodiyot real iqtisodiy hodisalarni va ularning aloqadorliklarini o`rganadi.
Normativ makroiqtisodiyot esa qaysi sharoitlar yoki jihatlar maqbul yoki nomaqbul ekanligini belgilaydi, harakatning aniq yo`nalishlarini taklif etadi.
Shu joyda iqtisodiy nazariyaning ikki mustaqil bo`limi sifatida makroiqtisodiyot va mikroiqtisodiyot fanlarining predmetlarini o`zaro farqlab olishimiz zarur.
Mikroiqtisodiyot predmeti bo`lib “belgilangangan” iqtisodiy shart-sharoitlarda uy xo`jaliklari va firmalar darajasida iqtisodiy qaror qabul qilish mexanizmi hisoblanadi. Mikroiqtisodiy tahlil ob`ekti bo`lib alohida tovarlar bozorlari, resurslar bozorlari, ulardagi talab va taklif hisoblansa makroiqtisodiyotda milliy iqtisodiyot darajasida mehnat, pul, tovarlar va xizmatlar bozorlarining o`zaro munosabatlari va o`zaro ta`sirini tahlil qilinadi..
Mikroiqtisodiyotda “belgilangan” deb qabul qilingan, ya`ni mikroiqtisodiy tadqiqot predmeti hisoblanmaydigan ko`pgina ko`rsatkichlar, jumladan iste`molchilarning daromadlari, jamg’armalari, foiz stavkasining dinamikasini va buni belgilovchi omillarni makroitisodiyot tadqiq qiladi.