Mavzu: navoiy asarlari tilida ishlatilgan, xozirgi o’zbek tilida eskirgan leksik qatlam mundarija kirish

1.2.1-jadval. Alisher Navoiyning «Majolisun-nafois» asari so‘z boyligining miqdorlari.


X-XIX asr adabiy tili uchun asosan uch tarixiy qatlam xosdir: 1) turkiy qatlam; 2) arabiy qatlam; 3) eroniy qatlam. Shubhasizki, bu qatlamlar ichida juda qadimgi davrlardan boshlab xalqimiz tilida qo‘llanib kelinayotgan xitoycha, so‘g‘dcha, yunoncha, mo‘g‘ulcha, hindcha kabi tarixi tamoman boshqa tillarga borib taqaladigan so‘zlar ham bor. Lekin bunday so‘zlarni alohida guruhlarga ajratish ham munozarali, ham fan uchun ahamiyati kamdir. Chunki o‘zbek xalqi qech qachon yunonlar bilan bevosita aloqada bo‘lmagan va ulardan so‘z qabul qilib, ularga so‘z bermagan. Bunday so‘zlar tilimizga arablar tomonidan o‘tgan, shuning uchun ularni arabiy so‘zlar sifatida baholash lozim. Shu bois ham biz Alisher Navoiy asarlari lug‘at boyligini uch asosiy qatlamga ajratdik: Turkiy so‘zlar 584 ta (13,7 foiz). Arabiy so‘zlar 1661 ta (39 foiz). Eroniy so‘zlar 545 ta (12,8 foiz). Shuningdek, aralash so‘zlar ham mavjud bo‘lib,ular 578 ta (13,6 foiz)ni tashkil etadi.

1.2.1-rasm . Alisher Navoiyning «Majolisun-nafois» asari so‘z boyligining miqdorlari

Alisher Navoiy «Majolisun-nafois» asaridaga bu ko‘rsatkichni lug‘at boyligi aniq sanalgan Muhammad Solihning «Shayboniynoma» asari bilan solishtirsak, quyidagi dalillarni ko‘rsatadi Alisher Navoiyning «Majolisun-nafois» asarida turkiy so‘zlar miqdori 13,7 foizni tashkil etadi (o‘zlashgan qatlam so‘zlari bilan birgalikda) “Shayboniynoma” asaridagidan ikki yarim marta pastdir. Bu holatning sababi «Majolisun-nafois» da 431 ta fors-tojik tilida ijod qilgan 494 fors-tojikcha baytlarning keltirilgani hamda 1470 (34,5 foiz) atoqli otlarning qo‘llanganligidadir. Alisher Navoiy qo‘llagan so‘zlarning 1938 tasi, ya’ni 45,5 foizi O‘TILga kiritilgan.

II BOB ALISHER NAVOIYNING «MAJOLISUN-NAFOIS» ASARIDAGI ESKIRGAN TURKIY, ERONCHA VA ARABCHA SO’ZLAR QATLAMI