Mavzu: organik moddalarning tuproqdagi ro’li va ularni o’rganish usulari

Тупроқ органик моддаларининг классификацияси ва номенклатураси
Тупроқ органик қисмини таснифлашда мақсад уларнинг ўзларига хос у ёки бу белгиларга кўра катта ё кичик гурух (класс)ларга бўлишдир.
Функционал белгиларига кўра таснифлаш таклиф этилди: масалан, тупроқ ҳосил бўлишида ва унумдорлигида иштирокига кўра, тупроқларнинг барча органик моддаларини икки гурухга ажратиш мумкин.
Биринчи гурух моддалари тупроқларда нисбатан беқарор, лабил моддалар. Экологик шароитнинг ўзгариши билан уларнинг миқдори тезда ўзгаради. Уларнинг тупроқларда тўпланиши, динамикасига иқлим шароити, агротехник, мелиоратив тадбирлар, тупроқларнинг кимёвий ифлосланиши таъсир этади. Бу гуруҳга носпецифик бирикмалар: айрим углеводлар, полипептидлар, оддий кислоталар, липидлар, хлорофиллар, турли пигментлар киради. Бу моддалар тупроқларнинг айни ҳолатини ва тупроқлардаги аниқ биокимёвий вазиятни белгилайди. Улар биринчи навбатда микроорганизмлар томонидан ўзлаштирилади ҳамда энергетик материал ва озуқа элементлари резерви вазифасини ўтайди.
Иккинчи гурухни биологик ва термодинамик жиҳатдан анча турғун моддалар ташкил этади: гумин кислоталари, гуматлар, фульвокислоталар, қисман лигнин ва айрим полисахаридлар. Бу моддалар тупроқларнинг турғун, типига хос белгиларини таъминлайди ва тупроқларда узоқ муддат сақланиши ҳам мумкин. Радиоуглерод усули орқали аниқланишига кўра, тупроқ қатламида гумин кислоталарининг ўртача сақланганлиги бир қанча юз ва ҳатто минглаб йилларни ташкил этади.
Биосферада органик қолдиқ маҳсулотларнииг ўзгариш шакллари. (Александрова 1989)
ГУМУС
Гумус кислоталарининг номенклатураси
тупроқ таркибига кирувчи органик моддаларнинг айрим бирикмалар, гуруҳи ёки фракцияларини белгилашда қўлланиладиган номланишнинг умумийлашгани.
Тупроқ органик моддаларинг умумий номенклатурали таснифий схемаси қуйидаги жадвалда келтирилган бўлиб, тахминан гумус моддаларининг эксперементал фракцияларга ажратилиши схемасига мос келади
Tyпроқ гумус моддалари бўлинишининг номенклатурали схемаси (Д.С. Орлов буйича, 1985)
Ширин
Барча органик моддалар келиб чиқиши, характери ва функцияларига кўра
органик қолдиқлар
катта гурухга бўлинади:
гумус.
Тупроқнинг органик, ноорганик қисмлари тирик организмлардан ажратилиб алоҳида курилади. Бу эса, тупроқдаги органик ва ноорганик компонентларнинг алоҳида мавжудлигини билдиради. Аксинча тупроқдаги гумус моддаларнинг асосий қисми металл катионлари, оксидлар, гидрооксиддар ёки силикатлар билан боғланиб, турли органоминерал бирикмалар ҳосил қилади.
Гумус моддалари тупроқдаги эркин ёки органоминерал шаклдаги специфик бирикмалар билан бирга тупроқ гумусини ёки чириндисини ҳосил қилади. Гумус тупроқ таркибидаги барча органик бирикмалар жамламасидан иборат. Лекин, унга анатомик тузилишини сақлаб қолган тирик организмлар, яралмалар таркибидаги моддалар кирмайди. Демак, гумус индивидуал (шунингдек, специфик) органик бирикмалар, уларнинг узаро таъсирлашиш маҳсулотлари, шунингдек органоминерал шаклдаги органик бирикмалардан таркиб топади.
Шундай қилиб, тупроқларнинг органик қисми, “тупроқнинг органик моддаси”, “гумус”, “гумус моддалари” терминлари синоним эмас ва уларни бирини иккинчиси билан алмаштириб бўлмайди.
Гумус таркибига специфик гумус моддалари (ҳақиқий гумус моддалари), носпецифик органик бирикмалар ва парчаланиш ҳамда гумификациянинг оралиқ маҳсуллари киради. Охирги гуруҳ қисман гидролизланган, оксидданган маҳсулларни ўз ичига олади ва улар бир қатор белгиларига кўра, специфик гумус моддалари, деб ҳисобланмайди. Эндиликда, уни тирик организмларга характерли бўлган индивидуал органик моддалар деб ажратиш ҳам мумкин эмас.
Носпецифик бирикмалар — органик моддаларнинг энг муҳим гуруҳи:
тупроқда парчаланаётган
ўсимлик қолдиқлари
ҳайвонот қолдиқлари
илдиз ажратмалари ва ҳ.
кислотали табиатига эга
тўқ ёки оч қора рангли таркибида
азот ушловчи юқори молекулали бирикма.
Улар гумус кислоталари ва гуминсимон — “ёш” гуминга ўхшаш маҳсулотлардан иборат.
Қисман носпецифик бирикмалар специфик гумус моддаларининг парчаланиши ҳисобидан ҳам ҳосил бўлиши мумкин.
Специфик гумус