Mavzu: O’zbek tilining ijtimoiy funksiyalari, kengayishi, jamiyatdagi o’zgarishlar va til rivoji

2. Fan-texnika, qishloq xo‘jaligi, san’at va madaniyat sohalariga xos leksik birlik va so‘z birikmaci atama (termin) deyiladi. Maxsus leksika deganda ma’lum bir sohaga tegishli lug‘aviy birlik va ularga tenglashgan birikma tushuniladi. Bunday maxsus leksika terminologiya ham deb yuritiladi: lingvistik terminologiya, fizik terminologiya. Atamalarning chegaralangan qo‘llanishga egaligi ularning boshqa soha vakillari uchun tushunarsiz bo‘lishi degani emas. Masalan, [to‘g‘ri chiziq], [gap], [so‘z turkumi], [tezlik] atamalari ko‘pchilik uchun tushunarli, soha kishilaridan boshqalar nutqida kam iste’molli. Atamalar, ko‘pincha, umumiste’mol leksikadan ma’lum bir ma’nolarining maxsuslashuvi asosida hosil bo‘ladi. Masalan, [fojia], [ega], [ot], [qo‘shish], [ayirish] leksemalari umumiste’mol birlik. Ammo ilmiy terminologiyada ham shunday leksema mavjud. Xo‘sh, ularni ko‘p sememali leksemaning ma’lum bir ma’nosida qo‘llanishi deyish kerakmi yoki alohidami? Agar atamalar alohida leksema deb qaraladigan bo‘lsa, ular umumiste’moldagi leksema bilan omonimik munosabatdami?

Kasb -hunar atamalari turli kasb-hunar egalari nutqida qo‘llanuvchi leksemalar. Kasb-hunar atamalari shu hunar egasi qaysi sheva vakili bo‘lsa, shu sheva leksikasi tarkibiga kiradi. Masalan, Shahrisabz shevasiga mansub hunarmand ishlatadigan atama Buxoro shevasida bo‘lmasligi mumkin. Shuning uchun kasb-hunar leksemasi ikki hissa chegaralangan leksikani tashkil etadi. Bu leksika, birinchidan, ma’lum bir sheva doirasida bo‘lsa, ikkinchidan, shu shevada so‘zlashuvchi ayrim kishilar nutqiga xos. Ilmiy atamalar ko‘p holda tarjimasiz bo‘lganligi tufayli dunyo fanini bir butunlik sifatida ushlab turadi. Masalan, [fonetika], [morfologiya], [sintaksis], [molekula], [yadro], [ekologiya], kabi termin dunyo tilshunosligi uchun umumiy. Turli soha termini o‘xshash bo‘lishi mumkin. Masalan, [morfologiya] atamasi tilshunoslikda ham, zoologiyada ham ishlatiladi. Ularni omonim leksemalar sifatida qarash maqsadga muvofiq. Termin (atama) ma’lum bir tilga xos yoki baynalmilal bo‘lishi mumkin. Masalan, tilshunosligimizdagi [gap kengaytiruvchisi], [gap markazi] atamalari faqat o‘zbek tiliga xos, [atom], [vodorod], [natriy], [leksema], [semema] atamalari baynalmilal. Baynalmilal atamani tarjima qilishga, ularga muqobil variant qidirishga urinish ma’qul emas.