Mavzu Sovun va erkin moy kislotalar Reja 1

---

Mavzu^ Sovun va erkin moy kislotalar 
Reja 
1.
 
Sovun va uning tarkibiy qimslari 
2.
 
Moy kislotalar 
3.
 
Kislotalarning sovun tarkibidagi ahamyati 
Sovunlar
 yuqori karbon kislotalarning tuzlaridir. Odatdagi sovunlar asosan 
palmitin, stearin va olein kislotalar tuzlarining aralashmasidan tarkib topgan. 
Natriyli tuzlar qattiq sovunlarni, kaliyli tuzlar —
 suyuq sovunlarni
 hosil 
qiladi.
Sovunlar yog'larning ishqorlar ishtirokida gidrolizlanishidan hosil bo'ladi: 
сн2-о-со-с17н35 сн2он СН - О - СО - С17нз5+ 3NaOH CHOH + 
3C17H35COONa СН — О — СО - С17Н, CROH natriy stearat 2 (sovun) stearin 
kislotaning glitserin triglitseridi (tristearin) 
Ana shuning uchun ham eterifikatsiyaga teskari reaksiya sovunlanish reaksiyasi 
deb ataladi. Yog‘lar sulfat kislota ishtirokida ham sovunlanishi mumkin (kislotali 
sovunlanish). Bunda glitserin bilan yuqori karbon kislotalar olinadi. Bu kislotalar 
ishqor yoki soda ta’sirida sovunga aylantiriladi. Sovun olish uchun xomashyo 
sifatida o ‘simlik moylari (kungaboqar moyi, paxta moyi va b.), hayvon yog‘lari, 
shuningdek natriy gidroksid yoki suvsizlantirilgan soda ishlatiladi. 0 ‘simlik 
moylari dastlab gidrogenlanadi, ya’ni ular qattiq yog‘larga aylantiriladi. 
Yog‘larning o ‘rniga molekular massasi katta bo‘lgan sintetik karbon yog‘ 

---

kislotalari ham ishlatiladi. Sovun ishlab chiqarishda ko‘p miqdorlarda xomashyo 
talab qilinadi, shu sababli sovunlarni ovqat bo‘lmaydigan mahsulotlardan olish 
masalasi qo‘yilgan. Sovun ishlab chiqarish uchun zaruriy karbon kislotalar 
parafmni oksidlab olinadi. 
Molekulasida 1 0 dan 16 tagacha uglerod atom lari bo‘ladigan kislotalarni 
neytrallash yo‘li bilan atirsovun, molekulasida 17 dan 2 1 tagacha uglerod atomlari 
bo£ladigan kislotalarni neytrallab — kirsovun va texnika maqsadlari uchun 
ishlatiladigan sovunlar olinadi. Sintetik sovun ham, yog‘lardan olinadigan sovun 
ham qattiq suvda kirni yaxshi ketkazmaydi. Shu sababli sintetik kislotalardan 
olinadigan sovun bilan bir qatorda xomashyoning boshqa turlaridan, masalan 
alkilsulfatlardan — yuqori spirtlarning murakkab efirlari bilan sulfat kislotaning 
tuzlaridan ham yuvish vositalari ishlab chiqariladi. Bunday tuzlarning hosil 
bo‘lishini umumiy holda ushbu tenglamalar bilan tasvirlash mumkin: 
R-CH 2 -OH+ y S 0 2 R - CH2 - о - s o 2 - 0 H+H20 HO sulfat kislotaning 
murakkab efiri R - CH2 - О - S02 - OH + NaOH 4 -> R — CH2 — О — S02 — 
ONa + H20 natriy alkilsulfa 
Bu tuzlarning molekulasida 12 dan 14 tagacha uglerod atomlari bo'ladi va ularning 
kir ketkazish xossalari juda yaxshidir. Kalsiyli va magniyli tuzlar suvda eriydi, shu 
sababli bunday sovunlar qattiq suvda ham kir ketkazadi. Alkilsulfatlar ko‘pchilik 
kir yuvish kukunlari tarkibida bo‘ladi. 
Sintetik yuvish vositalari yuz ming tonnalab ovqat bo‘ladigan xomashyoni — 
o‘simlik moylari va yog‘larni tejashga imkon beradi. 

---

Ilmiy nuqtai nazardan, bu mahsulot yog'larning yoki yog'larning gidroksidi gidrolizlanishining 
natijasidir. Sabunlar va yog'larning birinchi marta tarqalgani, fransuz kimyogarlari Mishel 
Shevrlning taxminiga ko'ra. Hayotining deyarli barchasi yuqori karboksilik kislotalarni 
o'rganishga bag'ishlangan. Shuning uchun u yog'larning tarkibini va natijada sovunni nazariy 
tushuntirishning asoslariga tegishli. 
ad 
Agar kiyimni yuvish uchun ishlatiladigan odatiy uy mahsuloti haqida gapiradigan bo'lsak, sovun 
formulasi shunday ko'rinishga ega bo'ladi: C 17H 
35
-COONa. U quyidagilarni o'z ichiga oladi: 

Stear kislotasi; 

Kustik soda; 

Rosin; 

Suv; 

Ba'zida kokos moyidan foydalaning. 
Turli mamlakatlarda bunday turdagi mahsulotni ishlab chiqarish turli yo'llar bilan amalga 
oshiriladi, shuning uchun ko'pincha natijalar tuzilish, rang va yuvish sifati jihatidan farq qiladi. 
Shunday qilib, sovun formulasi o'z-o'zidan ravshan bo'ladi. Kimyo ushbu mahsulotga quyidagi 
ta'riflarni beradi: bu gidroksidi yoki gidroksidi-tuproq metallar kiradigan yuqori karboksilik 
kislotalarning tuzlari. 

---

Shu bilan birga, mahsulotlarning umumiy holati, oshkoralik, hid va boshqa organoleptik 
ko'rsatkichlar jihatidan katta farq qilganligini ta'kidlash lozim. Har bir narsa kimyoviy tarkibi va 
ishlab chiqarish usuliga bog'liq.