Mavzu: sudyalarning huquqiy maqomi: xorijiy va milliy tajriba

I .2. Sudya maqomining xalqaro standartlari, xususiyatlari.

Xorijiy davlatlarda sudyalar o’ziga xos xususiyatlarga ega.“Sudlar to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Qonunining “Sudyalar maqomi” deb nomlangan 4-bo`limida sudyalar, ularning huquq va majburiyatlari, sudyalar mustaqilligining asosiy kafolatlari, sudyalarning moddiy va ijtimoiy ta`minoti bilan bog`liq umumiy qoidalar aks etgan xolos. Bu boradagi xorijiy mamlakatlar qonunchiligi haqida to`xtaladigan bo`lsak, Rossiyada 1992-yilda “Rossiya Federatsiyasida sudyalarning huquqiy maqomi to`g`risida”gi¹⁶ qonun, Germaniyadagi 1972-yilda “Germaniya sudyalari to`g`risida”gi¹⁷ Qonun qabul qilingan. Jumladan Germaniyadagi sudyalarning huquqiy maqomini belgilab beruvchi ushbu Qonun 126 bo`limdan iborat bo`lib, u hatto professional va faxriy sudyalarning faoliyati bilan bog`liq munosabatlarni ham tartibga soladi. Qonunda sudyalar malakasiga qo`yiladigan talablar, sudyalarni tayyorlash muassasalarida, dastlabki tayyorgarlik, imtihonlar, sudyalarni umrbod va muvaqqat tayinlash masalalari, sud hokimiyati va sudyalarning mustaqilligi, faxriy sudyalarning mustaqilligi va majburiyatlari, alohida pensiya tizimi kabi masalalarga oid huquqiy normalar belgilab qo`yilgan.

“Sudyalar maqomi to`g`risida”gi qonun quyidagi asosiy qoidalarni o`zida aks ettirishi lozim:

• 
  Sudyalikka nomzodning maqomini, ya`ni sudyalik lavozimini egallash uchun tanlovda qatnasha olishi mumkinligi;
  
• 
  Yuridik mutaxassislik bo`yicha staj tushunchasi, qaysi muassasadagi, qaysi lavozimdagi ish davrining mazkur stajga kirishi;
  

Yurisdiksiya xalqaro tavsifdagi jinoyatlarni ko`rib chiqish hamda kiritilgan yana bir milliy sud Kompuchiya Demokratiyasi davrida sodir etilgan jinoyatlar uchun Kambodja Sudlariga Favqulodda palatalari bo`lib, uning tashkil etilishi murakkab va uzoq tarixga ega.

1975-yilda Kambodjada hokimiyat tepasiga “qizil kxmerlar” hukumati keldi va o`zining 3 yil-u 9 oy hukm surgan faoliyati mobaynida dunyo Ikkinchi jahon urushi tugagandan so`ng guvohi bo`lib turgan inson huquqlarining eng dahshatli buzilishi sodir bo`ldi.

Moddiy va inson resurslari etishmovchiligi sharoitida 1997-yil 21-iyunda Kambodja hokimiyati vakillari “qizil kxmerlar”ni genotsid va boshqa og`ir jinoyatlar uchun javobgarlikka tortishni so`rab, BMTga “qizil kxmerlar”ning hukmronligi davri 1975-yildan 1979-yilgacha genotsid va insoniyatga qarshi jinoyatlar uchun javobgarlikka tortishda ko`mak berish to`g`risida so`rov bilan murojaat etdi.¹⁸

BMT Bosh Assambleyasi va Xavfsizlik Kengashiga 1999-yil 15-mart taqdim etilgan. ekspertlar guruhi ma`ruzasida 1975-yildan 1979-yilgacha genotsid va insoniyatga qarshi jinoyatlar uchun javobgar bo`lgan “qizil kxmerlar” mansabdor shaxslarini jinoiy javobgarlikka tortish uchun maxsus xalqaro tribunal tuzish tavsiyasi ilgari surildi.

Biroq mazkur shakl Kambodja hukumati tomonidan rad etildi va bu maxsus xalqaro tribunal favqulodda va davlatidan tashqari xususiyatga egaligi, Kampuchiya hukumati esa milliy kelishuv maqsadlarida mohiyatan davlatning o`zi tomonidan, xalqaro hamjamiyat ko`magida (tashkiliy, kadr va moliyaviy) ta`sis etilishi lozim deb izohladilar.

Kambodja Bosh vaziri Hun Sen BMT Bosh kotibidan Kambodjaga “qizil kxmerlar” raxbarlarni jinoiy javobgarlikka tortish uchun maxsus xalqaro tribunal to`zish tio`g`risida qonun ishlab chiqish uchun ekspertlar ajratishni so`radi.

Muzokaralar natijasida BMT va Kambodja Qirolligi hokimiyati o`rtasida Kambodja huquqiga ko`ra Demokratik Kompuchiya davrida sodir etilgan jinoyatlar uchun Bitim ishlab chiqildi (bundan keyingi o`rinlarda Bitim deb yuritiladi.Xalqaro sudya u tomonidan o`z sud vazifalarini bajarish davrida aytilgan fikrlar va chiqarilgan qarorlar uchun jinoiy ta`qib etilishi, hibsga olinish, shuningdek, fuqarolik tartibida javobgarlikka tortilishi mumkin emas;

• 
  Xalqaro sudyalarga Bosniya va Gersogovina sudida ingliz tilida ish yuritishga ruxsat etiladi, yozma va og`zaki tarjima esa sud tarjimoni tomonidan Bosniya va Gersogovina rasmiy tillaridan biriga qilinadi.
  
• 
  Sud qurilishi va jinoyat – protsessual qonunchilikni shu tarzda qabul qiladiki xalqaro jinoyatlar bo`yicha sudlov milliy sudlar tomonidan amalga oshirilishi mumkin;.
  

Amalda bu davlat ichki sudlarida cheklangan predmetli yurisdiksiya ega (faqat xalqaro jinoyatlarga nisbatan) xalqaro va milliy sudyalar ishtirokidagi ixtisoslashtirilgan sud tarkiblarini tuzish (“sud ichida sud” shaklida) amalga oshiriladi.

Bunday sudlar asl holida na xalqaro, na aralash (gibrid) hisoblanadi, chunki ular milliy qonunchilikda belgilangan tartibda ta`sis etilgan va shakllantirilagan, ular faoliyatining moddiy-huquqiy va protsessual asoslari ichki jinoyat va jinoyat-protsessual huquqi tashkil etadi.

Boshqacha aytganda, gap xalqaro sudlar haqida emas, balki xalqaro elementga ega milliy sudlar xususida bormoqda – ular faoliyatida milliy sudyalar va ayblovchilar qatorida xalqaro sudya va ayblovchilar ham qatnashadilar.

Tadqiqodchi A.Volevodz shu munosabatdan “internatsionalizatsiyalashgan sudlar” terminini qo`llashni taklif etadi, uning fikricha, bu “Yurisdiktsiyaga xalqaro sudya, ayblonuvchilar va protsessning boshqa ishtirokchilari ishtirokidagi xalqaro jinoyatlar bo`yicha ishlarni ko`rib chiqish kiritilgan milliy sudlar” tushunchasini to`la ifodalashga qodir.¹⁹

Bundan tashqari adabiyotlarda ularni belgilash uchun: “aralash” sud muassasalari, “kvazixalqaro” sudlar, “internatsiyalashgan ichki davlat tribunallari (internationalized domestic tribunals)”, “sui generis so” aralash yurisdiktsiyali sudlar (sui generis courf of mixed jurisdiction)” atamalari qo`llanilgan,

• 
  Mahalliy sudyalar - Bosniya va Gersogovina oliy sud prokurorlik kengashi tomonidan malakaviy va axloqiy talablarga javob beradigan sudyalikka nomzodlar orasidan tayinlanadi.
  
• 
  Xalqaro sudyalar - Bosniya va Gersogovina oliy sud prokurorlik kengashi tomonidan tanlovdan so`ng nomzodlar ichidan xuddi o`sha talabga ko`ra tayinlanadi.
  
• 
  Sud raisi – sud faoliyatini tashkil etadi va unga rahbarlik qiladi, boshqa davlat hokimiyati va boshqaruv organlari bilan munosabatlarda sudni taqdim etadi;
  
• 
  Rais va sudning barcha a`zolari tarkibidagi plenium – uning vakolatiga sud reglamentini ishlab chiqish va qabul qilish, sudning bosh kotibini saylash, sudning byudjeti va qoidalarini tasdiqlash kiradi.
  
• 
  Sudya va sud kollegiyalari – ular bevosita sudlovni amalga oshiradi (xususan JPKda nazarda tutilgan shakllarda sud nazoratini olib boradi); sud kollegiyalari 3 tadan kam bo`lmagan professional sudyalardan tarkibda tuziladi.
  

Bosniya va Gersogovina sudi tuzilmasi jinoiy bo`linma, ma`muriy bo`linma, Apellyatsiya bo`linmasidan iborat. Sudyalar faoliyatini ta`minlash uchun sud kotibiyati bo`lib u umumiy kotibiyat va 1-2-bo`lim kotibiyatlaridan iborat. Kotibiyat sud bosh kotibi tomonidan boshqariladi.

Sudning xalqaro sud korpusi Bosniya va Gersogovinaning sudlar to`g`risidagi qonuni 65-moddasiga muvofiq tayinlanadi, unga ko`ra:

• 
  O`tish davrida (2009-yil 31-dekabrgacha) sud bosh kotibi tomonidan jinoiy va Apellyatsiya bo`linmalarining 1-2-bo`limlari faoliyati ta`minoti uchun javob beruvchi xalqaro vakil tayinlanadi;
  
• 
  Sud raisi xalqaro bosh kotib bilan maslahatlashgandan so`ng jinoiy va Apellyatsiya bo`linmalarining 1-2-bo`limlari milliy va xalqaro sudyalarni tayinlaydi;
  
• 
  Xalqaro sudyalar Bosniya va Gersogovina yoki chegaradosh davlatlarning fuqarolari bo`lishi mumkin emas.
  

Bundan tashqari qayd etilgan tuzilmalarining samarali, xolis va Mustaqil faoliyatni ta`minlashda harbiy jinoyatlarni sodir etganlik va ularda ishtirok etish va uchun javobgarlikning huquqiy asoslari yaratildi. Jumladan, tergov va muhofaza bo`yicha davlat agentligi doirasida guvohlarni himoya qilish boo`qar asos masi ta`sis etildi, yuridik va texnik asoslar to`g`risida qonunlar qabul qilindi. Sud qonunularining to`la va bir xilda qo`llanilishini ta`minlashi, fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilish, odil sudlov sohasidagi xalqaro standartlarga, ish yuritish barcha ishtirokchilarining manfaatlariga amal qilinishini ta`minlash lozim.

• 
  Ayblovchi Kontselyariyasi uning faoliyatiga doir muhim holatlardan xabardor qilish, shu jumladan, BMTning va mahalliy OAV sobiq YUgoslaviyani himoya qilishga doir xabarlarni etkazish.
  

Sud palatasi va Oliy sud Palatasi Favqulodda palatalarda asosiy va bo`g`inlarini tashkil etadi. Sud palatasi tarkibiga uchta Kambodja va ikkita xalqaro sudya kiritilgan. Oliy sud Palatasiga – to`rtta Kambodja va uchta xalqaro sudya kiradi. 5 ta xalqaro sudyalar Kambodja oliy magistratura kengashi tomonidan BMT bosh kotibi taqdim etgan kamida 7 nafar nomzod ichidan tayinlanadi.

Qaror qabul qilish uchun palatadagi ko`pchilik sudyalarning va bitta tasdiqlash ovozi talab etiladi. Shu bois hech bir qaror kamida bitta xalqaro sudya quvvatlashisiz qabul qilina olmaydi.

Oliy sud palatasi Apellyatsiya va oxirgi instantsiya hisoblanadi. Bu palata sudyalari bitta Kambodja ayblovchisi va bitta xalqaro ayblovchi, Kambodja magistirlarining oliy kengashi tomonidan BMT bosh kotibi taqdim etgan ikki nomzod ichidan tayinlanadi. Boshqa nomzod zaxira xalqaro ayblovchi sifatida tayinlanadi. Mazkur protsess ishtirokchilari tergovni tashkil etish, ayblovni shakllantirish, sud tergovini ochish va ayblanuvchi favqulodda palataga berilishiga olib kelinganda sud muhokamasi va Apellyatsiya protsessida jinoiy ta`qibni amalga oshirishga vakolatli.²⁰

Birgalikda tergov olib boruvchi sudyalar: bitta Kambodjadan va bitta xalqaro. Kambodja magistirlarining oliy kengashi tomonidan BMT bosh kotibi taqdim etgan ikki nomzod ichida tayinlanadi. Bosh nomzod sud tergovini olib boruvchi zaxira xalqaro sudyasi sifatida tayinlanadi.

Dastlabki ish yurituv palatasi. Ayblovchilar jinoiy ta`qibga yagona yondashuvni ishlab chiqish maqsadida hamkorlik qilishlari lozim. Ular jinoiy ta`qibni amalga oshirish masalasidabir to`xtamga kela olmasalar u agar ayblovchilardan biri nizolarni hal etish mkxanizmiga murojaat etmasa jinoiy ta`qib yuzaga keladi. Dastlabki ish yurituv palatasi shunday mexanizmlardan xisoblanadi va u Kambodja magistrlarining oliy kengash tomonidan tayinlanadigan 3 ta Kam’bodja sudyalari va Kambodja magistrlarining oliy kengash tomonidan tayinlanadigan BMT bosh kotibi taqdim etigan nomzodlar ichidan tayinlanadigan ikki xalqaro sudyadan iborat. Dastlabki ish yurituv palatasi qarori 4 ta sudya ovoz berganda qabul qilinadi.

Statuta moddasiga muvofiq barcha sudyalar o`z funktsiyalarini doimiy ravishda bajaruvchi sud a`zolari sifatida saylanadilar hamda o`zlarining vakolat muddatlari boshlangan paytdan boshlab shu asosda o`z vazifalarini bajarish uchun sud ixtiyorida bo`ladilar. Prezidium tarkibiga kiruvchi sudyalar saylangan paytlardan boshlab o`z vazifalarini bajaradilar.

Sudyalar yuqori axloqiy – ma`naviy sifatlarga ega bo`lagan, xolis hamda Mustaqil bo`lgan, o`zlarining tegishli davlatlarida mvjud bo`lgan Yuqori sud lavozimlari uchun qo`yilgan talablargi javob beruvchi shaxslar orasidan tanlanadilar. Sud tarkibiga saylanuvchi har bir nomzod xalqaro gumanitar huquq va inson huquqlari kabi xalqaro huquqning tegishli sohalarida o`zlarining e`tirof etilgan malakasiga, shuningdek keng qamrovli kasbiy huquqiy faoliyatga, Sud faoliyatining mazmuniga nisbatan munosabatga ega bo`lishi kerak.

Sud tarkibiga kiruvchi o`n sakkiz sudyalar Statutaning ishtirokchi davlatlari tomonidan saylanadi hamda Sudning uch asosiy bo`linmalari bo`yicha taqsimlanadi. Dastlabki ish ko`rib chiqish bo`linmasi, Sud bo`linmasi hamda Apellyatsiya bo`linmasi, Dastlabki ish ko`rib chiqish bo`linmasi etti sudyadan, Sud bo`linmasi olti sudyadan, Apellyatsiya bo`lnmasi esa besh sudyadan tashkil topib, Prezidiumning har bir a`zosi bo`linmalarining birining tarkibiga kiradi. Statutaning 35 moddasi 3 bandiga muvofiq Prezidium, Sudning ish ko`lamini hisobga olgan holda boshqa sudyalardan o`zlarining majburiyatlari doimiy ravishda qay darajada bajarishlari to`g`risida qaror qabul qiladi. Apellyatsiya sudida sud funktsiyalari Apellyatsiya palatasi tomonidan bajarilib, uning tarkibiga Apellyatsiya bo`linmasining 5 sudyasi kiradi.

Sudyalar o`z majburiyatlarini bajarishda mustaqildirlar. Ular o`zlarining sudyalik faoliyatlarining bajarilishiga to`sqinlik qiluvchi yoki o`zlarining Mustaqilligiga gumon qilishga majbur qilkvchi hech qanday faoliyat turlari bilan shug`ullanmaydilar. O`z majburiyatlarini sud joylashgan joyda doimiy asosda bajarishlari talab etilgan sudyalar boshqa kasbiy faoliyat turi bilan shug`ullanmasliklari kerak.

Statutaning 42(1) moddasiga muvofiq XJS. Prokuror Devonxonasi Sudining alohida organi hisoblanadi. U etkaziladigan vazifalar uchun hamda Sudning vakolatiga kelib tushuvchi jinoyatlar to`g`risidagi istalgan asoslangan ma`lumotlarning olinishi uchun ularning o`rganilishi hamda Sudda tergov va jinoyat ta`qiblarining olib borilishi uchun javob beradi. Devonxona o`z vakolatlarini besh asosiy funktsiyalari yordamida amalga oishiriladi.

1. 
   Ishtirokchi davlatlar hamda barcha davlatlar bilan o`zaro hamkorlik qilish;
   
2. 
   Sud vakolatiga kiruvchi vaziyatlar to`g`risidagi ma`lumotlarni tahlili qilish;
   
3. 
   Vaziyatni topshirgandan keyin yoki dastlabki ish olib borish palatasi tomonidan ruchsatnoma berilgandan keyin tergovni boshlash;
   
4. 
   Ishlarni sud palatasida olib borish;
   
5. 
   Ma`lumotlarni saqlash, huquqiy maslahatlar berish, lingvistik xizmatlar hamda bilimlar banki kabi xizmatlarni Devonxona doirasida ko`rsatish;
   

2011-yil 12-dekabr Xalqaro jinoiy sud Statutasi ishtirokchi davlatlar Asssambliyasida Fatu Bensuda xonim (Gambiya) Xalqaro jinoiy sud Prokurori etib saylanib, u ushbu lavozimga Luis Moreno Okampo (Argkntina)ning o`rniga keldi.

Devonxona Prokuror tomonidan boshqariladi. Prokuror Devonxonaning, shu jumladan binolardagi xodimlar hamda undagi boshqa resursoarni boshqarish hamda nazorat qilish bo`yicha barcha vakolatlargi ega. Prokurorga bir yoki bir necha Prokuror o`rinbosarlar yordam berib, ular Prokuror mazkur Statutatga muvofiq bajarilishi kerak bo`lgan istalgan harakatlarni amalga oishirish huquqiga egalar. Prokuror hamda prokuror o`rinbosarlari turli davlat fuqarolari bo`lishi kerak. Ular to`liq bandlik asosda ishlaydilar.

Prokuror hamda prokuror o`rinbosarlari Yuqori axloqiy – ma`naviy sifatlarga, jinoiy ta`qib qilish yoki jinoiy ishlar bo`yicha muhokamalarni olib borish sohasida keng amaliy tajribaga ega bo`lgan shaxslar hisoblanadilar. Prokuror ishtirokchi davla’lar assambliyasi a`zolari tomonidan yashirin ovoz berish yo`li bilan mutlaq ko`pchilik ovoz bilan saylanadi. Prokuror o`rinbosarlari Prokuror tomonidan taqdim qilingan ro`yxat ichidagi nomzodlar orasidan xuddi shu tartibda saylanadilar. Prokuror har bir Prokuror o`rinbosari lavozimiga uch nomzodni qo`yadi. Ularning saylanish paytida qisqaroq vakolat muddatini nazarda tutuvchi qaror qabul qilinmasa, Prokuror hamda Prokuror yordamchilari to`rt yillik muddatga saylanadilar hamda qaytib saylanish huquqiga bo`lmaydilar..

Sudyalarni tayyorlash va malakasini oshirish masalasi bilan 1979-yildan buyon tuzilgan Sud ilmiy kengashi shug`ullanadi.

Ilk bor sudyalik lavozimiga tayinlangan jinoyat ishlari bo`yicha Toj sudi sudyalari uchun 4 kunlik majburiy o`quv kurslari o`tkaziladi. O`quv kursini yakunlagach ular 10 kunlik stajirovka o`tash uchun tajribali sudyalarga biriktiriladi.