Mavzu: vaqtli qatorlarning additiv va multiplikativ modellari

Ko‘rsatkich nomi	Model
Yillar
2020	2021	2022	2023	2024
Hududiy sanoat mahsuloti hajmi, mlrd. so‘m		11508,0	12822,5	14137,0	15451,5	16766,0
Sanoat tarmog‘iga jalb etilgan investitsiyalar hajmi, mlrd. so‘m		4378,0	4789,4	5200,8	5612,3	6023,7
Sanoat tarmoqlarida bandlar soni, ming kishi		61,5	62,9	64,3	65,7	67,1
Sanoat tarmoqlaridagi o‘rtacha ish haqi miqdori, ming so‘m		5180,2	5529,6	5879,0	6228,4	6577,9
Aholi jon boshiga to‘g‘ri keluvchi sanoat mahsuloti hajmi, ming so‘m		6172,4	6869,5	7566,6	8263,7	8960,8

Aniqlangan ma’lumotlardan foydalangan holda respublika iqtisodiyotining sanoat tarmog‘ida yaratilgan mahsulot hajmi unga ta’sir etuvchi omillar ta’sirida o‘zgarishini ko‘p omilli ekonometrik modeli tuzildi. Unga ko‘ra ushbu jarayonni ifodalovchi

(1)-regressiya tenglamasi tuzildi.Tuzilgan modelning ishonchliligi va adekvatligini bir necha mezonlar asosida tekshirib, natijalar aniqligiga ishonch hosil qilish lozim. Aniqlangan trendda avtokorrelyasiya belgilangan optimal chegaradan bir oz pastligi va boshqa mezonlar bo‘yicha talabga javob berganligidan yuqorida aniqlangan (1)- regressiya tenglamasi ishonchli deb topildi va adekvatligi isbotlandi.
Ko‘p omilli ekonometrik modeldan foydalangan holda hududiy sanoat mahsuloti hajmining o‘rta muddatda, ya’ni 2020-2024 yillarda o‘zgarishi qiymatlarini grafikda ko‘rinishi ifodalanadi.

Eviews10 dasturiy paketidan foydalangan holda amalga oshirilgan regression tahlil jarayonida aniqlangan parametrlar hamda modelning ahamiyati dastur tomonidan hisoblangan asosiy baholash ko‘rsatkichlari orqali baholanadi.

Dependent Variable: Sanoat mahsuloti hajmi, Y
Method: Least Squares
Date: 10/16/20 Time: 22:21
Sample: 2010 2019
Included observations: 10
Variable	Coefficient	Std. Error		t-Statistic		Prob.
Sanoat tarmog‘iga jalb etilgan investitsiyalar hajmi X1	-0.030996	0.028424		-1.090485		0.3252
Sanoat tarmoqlarida bandlar soni X2	-17.08585	13.87678		-1.231255		0.273
Sanoat tarmoqlaridagi o‘rtacha ish haqi miqdori X3	0.004535	0.007232		0.644994		0.5474
Aholi jon boshiga to‘g‘ri keluvchi sanoat mahsuloti hajmi X4	1.936306	0.037378		51.80309		0.0000
Tasodifiy omillar ta’sirini e’tiborga oluvchi qiymat S	721.9992	693.2180		1.043023		0.3447
R-squared	0.999883	Mean dependent VAR			4278.980
Adjusted R-squared	0.999780	S.D. dependent VAR			4411.344
S.E. of regression	63.99959	Akaike info criterion			11.46248
Sum squared resid	20479.74	Schwarz criterion			11.61378
Log likelihood	-52.31242	Hannan-Quinn criter.			11.29652
F-statistic	10688.56	Durbin-Watson stat			1.284196
Prob(F-statistic)	0.000000

Dasturiy paket asosida amalga oshirilgan tahlil natijaviy omilning ta’sir etuvchi omillar bilan ko‘plikdagi korrelyasiyasi r=0,9999 ga, determinatsiya koeffitsienti R²=0,9998 ga teng ekanligini ko‘rsatmoqda. Bu esa ta’sir etuvchi omillar bilan natijaviy omilning yuqori zichlikda korrelyasiyaga ega ekanligini va hisoblangan ko‘rsatkichlar bilan real ko‘rsatkichlar orasidagi farq sifatidagi qoldiqlarning ham zich bog‘langanligini ko‘rsatadi.

Aniqlangan modeldagi endogen omil uchun Fisher mezoni qiymati 10688,56 ga teng bo‘lib, uning ahamiyati 0,000000 ga teng. Bundan ko‘rinib turibdiki, tuzilgan trend modelini ahamiyat jihatidan amaliyotda qo‘llash mumkin.
Model sifati dasturiy paket vositasida Akiake axborot mezoni (11,46), SHvars mezoni (11,61) va Xannan-Kuin mezoni (11,29) orqali baholangan. Ushbu mezonlar qiymati ham trend modelini qo‘llash mumkinligini ko‘rsatadi.
Tuzilgan ekonometrik modelda avtokorrelyasiya yoki multikolleniarlik mavjudligini aniqlash imkonini beruvchi Darbin-Uotson (DW) mezoni 1,28 ga teng bo‘lib, optimal chegara 2,0 atrofida ekanligi hisobga olinsa, modelning sifatini nisbatan yuqori ekanligini, ya’ni avtokorrelyasiya darajasi past ekanligini ko‘rish mumkin.
EViews10 dasturiy paketidan foydalangan holda Qoraqalpog‘iston Respublikasi hududiy sanoati tomonidan 2010-2019 yillar oralig‘ida ishlab chiqarilgan mahsulot hajmining ±2 statistik xatolik chegaralarida o‘zgarishi trendini shakllantiramiz hamda ushbu trendning ahamiyatini ifodalovchi ko‘rsatkichlarni baholanadi.

Rasmda keltirilgan ko‘rsatkichlar tuzilgan modelning ahamiyati hamda adekvatligini aks ettiradi. Jumladan, Teil notenglik koeffitsienti 0,0037 ga, Teil U2 koeffitsienti 0,043 ga, Bias nisbati 0 ga, variatsiya nisbati 0,00003 ga, kovariatsiya nisbati 0,9999 ga hamda simmetrik MAPE 1,21 ga teng ekanligi tuzilgan modelning zaruriy oraliqlarda joylashganligini ko‘rsatadi. Xususan, simmetrik MAPE uchun chegara 10 gacha ekanligi hisobga olinsa, taxminiylik xatoligi darajasi belgilangan chegaradan kichikligini ko‘rish mumkin, ya’ni MAPE: 1,21<10.

YUqoridagilar bilan birga Qoraqalpog‘iston Respublikasi hududiy sanoati tomonidan ishlab chiqarilgan yalpi mahsulot hajmining omillar ta’sirida o‘zgarish modelini baholashda qoldiq, haqiqiy va tuzilgan model qiymatlari grafigidan ham foydalanish maqsadga muvofiq.



Grafikda qoldiq model asosida hisoblangan va haqiqiy qiymatlarning qoldiq ko‘rsatkichlari o‘rtasidagi tebranish darajasi yuqori bo‘lsa-da, haqiqiy ko‘rsatkichlar va tuzilgan model asosida hisoblangan ko‘rsatkichlar grafigi o‘rtasidagi farq darajasi sezilarsiz ekanligini ko‘rish mumkin.
YUqoridagi tahliliy ma’lumotlar hamda ko‘rsatkichlar qiymatlarini baholash asosida Qoraqalpog‘iston Respublikasi hududiy sanoati tomonidan 2010-2019 yillar davomida ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi va unga omillar ta’sirini hisobga olgan quyidagi trend modelini hududiy qishloq xo‘jaligi tarmog‘ini kelgusi davrda rivojlantirish strategiyalari asosida ssenariylar ishlab chiqish jarayonida qo‘llash mumkin.

Tuzilgan trend modelidan foydalanishda tarmoqqa kiritilayotgan resurslar (ekzogen omillar) hajmini har bir birlik qo‘shimcha kiritilayotgan resurs birligidan olinadigan samarani hisobga olgan holda belgilash resurs samaradorligini optimal ta’minlash imkonini beradi hamda tarmoqning muvozanatlashgan holda barqaror rivojlanishni ta’minlaydi.