Mavzu: XIX –xx asrlarda xorijda psixologiyani rivojlanishi XX asrning ikkinchi yarmida yangi yo‘nalishlarni yuzaga kelishi. Mavzu: XIX –xx asrlarda xorijda psixologiyani rivojlanishi Reja

Volyuntaristik psixologiya, intellektualizmdan farq qilib, psixik hayotning asosi sifatida shaxsning irodasini, faolligini ilgari suradi. Barcha murakkab psixik jarayonlar, xususan, tafakkur ham insonning irodaviy faolligi deb talqin qilingan.

Volyuntaristik psixologiyaning vakillari G.Linne (1889-1941y), G.Myunsterberg (1863-1916y.) edilar. Vilgelm Vundt ham, garchand irodaning asosi hislardir deb hisoblagan bo’lsa ham, volyuntarist edi.

Germaniyada psixologiyaning geshtaltpsixologiya yo’nalishi vujudga keldi. Bu yo’nalishning asosiy vakillariga X.Erenfels (1859-1932), V.Keler (1887-1967), K.Kofka (1886-1941) va boshqalar kiradilar.

Geshtaltchilar barcha murakkab psixik jarayonlar oddiy xolatlarda, ya`ni sezgilardan iborat deb xisoblangan assotsianistlar g`oyasini qattiq tanqid qiladilar. Ular assotsianizmga qarama-qarshi bo’lgan ta`limot yaratib, har qanday psixik jarayon va xolat yaxlit obrazdan, geshtaltdan, ya`ni yaxlit strukturadan iborat deb tushuntirishga xarakat qiladilar.

Ularning fikriga qaraganda har bir psixik hodisaning mazmuni uning tarkibiga kiruvchi qism va elementlarni birgalikda aks ettirishdan ko’lam jihatdan keng, mazmun jihatdan rang-barangdir.

Bu psixik tuzilishning yaxlitligi nazariyasi, avvalo idrok faktlari, asosida ishlab chiqilgan edi. Idrok – bu sezgilarning yig`indisi emas, balki yaxlit obrazdir, deb ta`kidlanadi. Psixik mahsullar va tuzilmalarning yaxlitligi haqidagi bu ta`limot keyinchalik xotira, tafakkur va iroda hodisalariga ham tatbiq qilingan edi.

Bu alohida-alohida yo’nalish va oqimlar, bir qancha umumiy xususiyatga ega bo’lgan holda (ayniqsa muhim momentlarda) “Empirik psixologiya” degan umumiy nom ostida birlashdilar.

Psixologiyaning predmeti va metodlarini bir xilda tushunish bu barcha oqimlarning birlashuviga sababchi bo’ldi.

“Empirik”lar psixologiyani ruh haqidagi fandir, deb emas, “ruhiy hodisalar” yoki “ong hodisalari” yoki bo’lmasa faqatgina ong hakidagi fandir deb ta`kidladilar. Bu “ruhsiz” psixologiyadir (N.N.Lange), “hech qanday metafizikasiz psixologiyadir” (A.I.Vvedenskiy).

Empirik psixologiyaning tarixiy xizmati shundan iboratki, uning vakillari ilmiy jihatdan o’rganish predmeti sifatida ruhni inkor qildi. Bu holatni psixologiyaning metafizik va idealistik qarashlardan holi bo’lish yo’lidagi katta qadam deb hisoblash mumkin.

YUqorida ta`kidlanganidek, empirik psixologiyaning asosiy metodi kuzatish, tajribadir. Lekin tabiat fanlaridan psixologiya sohasiga ko’chirilgan bu metod ichki metod ichki tajriba sifatida boshqacha tus oladi.

Empirik psixologiyada ob`ektiv kuzatish metodidan ham, eksperiment metodidan ham foydalanilgan: psixik hodisalar har xil maxsus asboblar yordami bilan maxsus laboratoriyalarda o’rganildi; materiallarni tekshirish va yakunlashda matematik statistika (korrelyatsiya) metodlaridan foydalanildi.

Empirik psixologiyaning psixologiya fani tarixidagi ikkinchi katta xizmati tajribadan foydalanishda, psixologik eksperimentlar o’tkazishning metod va texnikasini ishlab chiqishdan iborat.

Psixologiya tomonidan eksperimentning tadbiq qilinishi tufayli inson psixologiyasi sohasida boy materiallar to’plangan. Bu materiallarning ko’pchilik qismi hozirgacha ham ahamiyatini yo’qotmagan (masalan, V.Vundt va G.Ebbingauzning eksperimental ishlari). Empirik psixologiya aniqlagan ma`lumotlar va ishlab chiqqan eksperimental metod va usullar amaliyotda ham, masalan, tibbiyot va pedagogika sohalarida foydali bo’lib chiqdi.

2.