Mavzu: xufyona iqtisodiyotni o‘lchash va uning miqyoslari 1

ko‘lami,YaIMga nisbatan%da 
Bolgariya 
30,6 
Ruminiya 
28 
Estoniya 
26,2 
Litva 
25,8 
Sloveniya 
23,3 
Polsha 
23,3 
Gretsiya 
22,4 
Vengriya 
21,9 
Italiya 
20,6 
Ispaniya 
18,2 
Chexiya 
15,1 
Fransiya 
12,3 
Germaniya 
12,2 
Angliya 
9,4 
Avstriya 
8,2 
 
Tahlillar 
shuni 
ko‘rsatmoqdaki, 
ayrim 
rivojlangan 
mamlakatlarda ham xufyona iqtisodiyot ko‘lamlari ham o‘sib 
bormoqda. Masalan, Italiyada 1970 yilda uning YaIMga nisbatan 
ulushi 10,7%ni tashkil etgan bo‘lsa, 1997 yilda 27,3%ni, 2011 yilda 
esa 26,24%ni, 2017 yilda 26,5%ni tashkil etgan. 2025 yilga biroz bu 
ko‘rsatkich pasayib, 26,37%ni tashkil etishi bashorat qilinmoqda. 
Bunday tendensiya quyidagi jadvalda keltirilgan ko‘plab 
mamlakatlarda kuzatiladi. Global miqyosda va ko‘plab rivojlangan va 
ayrim rivojlanayotgan mamlakatlarda 2025 yilga borib, xufyona 
iqtisodiyot miqyoslari pasayib borishi bashorat qilinmoqda. 

---

jadval. 
Jahonning ayrim mamlakatlaridagi xufyona iqtisodiyot 
darajalarining o‘zgarishi tendansiyalari 
(2011-2025 yillar, YaIMga nisbatan %da)
34
 
 
Mamlakatlar 
 
2011 
 
2016 
 
2017 
 
2020 
 
2025 
2011- 
2025yy 
o‘rtacha 
Global 
23,1 
22,66 
22,5 
22,11 21,39 
22,35 
Avstraliya 
12,82 
11,4 
11,09 10,24 8,89 
10,85 
Ozarbayjon 
47 
67,04 66,12 56,73 58,38 
58,05 
Braziliya 
35,57 
34,76 34,75 34,48 34,2 
34,69 
Bolgariya 
30,28 
29,93 29,85 29,56 29,56 
30,06 
Kanada 
14,82 
14,4 
14,15 13,95 13,8 
14,3 
Xitoy 
10,53 
10,15 10,17 10,05 
9,9 
10,12 
Estoniya 
27,78 
28,48 
28,4 
28,09 26,46 
27,83 
Gonkong 
14,39 
14,2 
14,14 13,88 13,65 
14,05 
Hindiston 
18,62 
17,22 16,55 
15,7 
13,6 
16,35 
Indoneziya 
17,34 
16,53 16,49 16,24 16,7 
16,51 
Irlandiya 
14,74 
14,17 13,59 13,57 12,78 
13,84 
Italiya 
26,24 
26,32 
26,5 
26,56 26,37 
26,37 
Yaponiya 
10,22 
10,08 
9,89 
9,42 
7,86 
9,5 
Keniya 
27,88 
26,82 26,79 
26,6 26,72 
26,89 
Latviya 
25,45 
24,57 24,17 23,21 20,79 
23,61 
Litva 
27,87 
26,27 26,01 25,54 25,79 
26,23 
Malayziya 
28,83 
23,24 
22,9 
21,9 
21 
23,6 
Nigeriya 
50,73 
48,37 
47,7 
46,99 46,11 
47,93 
Pokiston 
32,5 
31,78 31,99 32,41 33,89 
32,46 
Polsha 
24,59 
23.68 23,42 22,95 22,13 
23,33 
Rossiya 
39,33 
39,07 39,29 39,37 39,3 
39,19 
Singapur 
11,57 
12,54 12,88 13,36 14,06 
12,86 
Janubiy Afrika 
Respublikasi 
23.48 
23.29 23,33 23,71 24,19 
23,59 
Shri Lanka 
39,5 
37,76 37,33 36,46 34,85 
37,13 
Turkiya 
27,43 
25,72 24,95 23,85 21,55 
24,7 
 

---

4.
 
O‘zbekiston Respublikasida xufyona iqtisodiyot ko‘lami. 
O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va sanoat vazirligida 2019 
yil 17 sentyabrda ”O‘zbekistonda xufyona iqtisodiyot: baholash, 
sabablari va uni qisqartirish yo‘llari” mavzusida o‘tkazilgan davra 
suhbatida O‘zbekistonda xufyona iqtisodiyotning YaIMga nisbatan 
ulushi 40-50%ni tashkil etishi bayon qilindi. 
BMT Taraqqiyot dasturi konsultantlari tomonidan o‘tkazilgan 
tadqiqotlar natijalari ham ushbu davra suhbatida e’lon qilindi. 
O‘zbekistonda xufyona iqtisodiyot miqyosini monetar usullar 
asosida, shuningdek, respublika hududlarida 700 dan ortiq korxonalar 
va 30 nafar tadbirkor o‘rtasida so‘rovlar o‘tkazish yo‘li bilan 
baholangan. Xufyona iqtisodiyotning asosiy sabablari soliq 
turlarining, yig‘imlar, majburiy ajratmalar sonining va ular 
miqdorining ko‘pligi ekanligi ta’kidlandi. Ushbu sabablarga 
korxonalarda yetarli miqdorda mablag‘larning yo‘qligi , banklar bilan 
bo‘ladigan hisob-kitoblarni va to‘lovlarni amalga oshirishdagi, 
xizmat ko‘rsatish sifati, kredit stavkalarining yuqoriligi bilan bog‘liq 
muammolar ham kiradi. Noiqtisodiy tavsifdagi sabablarga 
tadbirkorlarning bilim va tajribalarining, raqobat, ishlab chiqarish 
infratuzilmasining yetarli emasligi, biznesni tashkil etish va 
yuritishdagi ma’muriy to‘siqlarning mavjudligi, korrupsiya va mulk 
huquqining himoya qilinmaganligi kiradi. 
BMT taraqqiyot dasturi loyihasi doirasida monetar yondashuv 
asosida 
amalga 
oshirilgan 
hisob-kitob 
natijalariga 
ko‘ra, 
O‘zbekistonda “xufyona iqtisodiyot” salmog‘i 46,4 foizni tashkil 
etadi
37
. 
Ayrim 
ekspertlarning 
fikricha, 
O‘zbekistonda 
yashirin 
iqtisodiyotning YaIMdagi hajmi 50 foiz atrofida. Agarda raqamlarga 
murojaat etadigan bo‘lsak, 2019 yilda respublikamizda Davlat budjeti 
daromadlar qismi 102,6 trln so‘mni tashkil qilmoqda. Yalpi ichki 
mahsulot qiymati 424 trln so‘m qilib belgilandi. Shunda ekspertlar 
fikriga ko‘ra, yashirin iqtisodiyotning 50 foiz ulushi 212 trln.so‘mni 
tashkil etmoqda. Ushbu summadan yashirin iqtisodiyotning optimal 
hajmi 15% (424*15%=64)ni chiqarib tashlanganda, 148 trln so‘m 
(212-64) mablag‘ iqtisodiyotdan tashqarida aylanayotgani ma’lum 
bo‘ladi. Agarda biz ushbu mablag‘ning belgilangan tartibda qonuniy 
aylanmasiga erisha olsak, Davlat budjetiga soliqlar to‘lanishi 
natijasida qo‘shimcha o‘rtacha 15-20 trln.so‘m (2,3 mlrd AQSh 
dollariga teng) mablag‘ tushirilishi mumkin. Bugungi kunda bitta 

---

umumta’lim maktabini yangitdan qurish uchun o‘rtacha 5 mlrd so‘m 
mablag‘ sarflanadi. Demak, bir yillik yashirin iqtisodiyot 
keltirayotgan zararga teng mablag‘ni 4 mingga yaqin umumta’lim 
maktablari qurish yoki aholi turmush sharoitlarini yanada yaxshilash 
uchun yo‘naltirish imkoni paydo bo‘ladi
38
. 
O‘zbekistonda valyuta qora bozorini yo‘q qilish uchun 
noqonuniy valyuta qora bozorlarini qonuniylashtirgan holda 
belgilangan intervallar doirasida bozor narxlarida savdo qiluvchi 
valyuta ayirboshlash shahobchalarini tashkil qilish darkor. Naqd 
xorijiy valyutani bemalol rasmiy soliq to‘lab faoliyat yuritadigan 
xususiy shahobchalarda almashtirish imkonini berish kerak. Shundan 
so‘ng yashirin savdo qilayotgan valyuta sotuvchilarni qattiq jazolash 
lozim. 
Davlat tomonidan naqd pulsiz savdo qilayotgan tadbirkorlarga 
imtiyoz 
preferensiyalar 
berish 
orqali 
qo‘llab-quvvatlash 
mamlakatimiz iqtisodiyoti barqarorligini yanada ta’minlashda muhim 
ahamiyat kasb etadi. Masalan, rivojlangan davlatlarda bugungi kunga 
kelib naqd pul muomalasi maksimal darajada qisqartirilgan, barcha 
pul aylanishi bank orqali amalga oshirilishi davlat iqtisodiyotining 
rivojlanishiga olib kelishi hech kimga sir emas. 
«O‘zbekozikovkatxolding» xolding kompaniyasi raisi Tohirjon 
Jalilov O‘zbekiston meva-sabzavot mahsulotlari xufiya bozori 
hajmini 6,8 milliard dollarga baholadi. Kompaniya ma’lumotlariga 
ko‘ra, 2019 yilning birinchi yarmi yakunlari bo‘yicha xolding 
korxonalarida umumiy ishlab chiqarish hajmi 18,2 trln so‘mni tashkil 
etdi. Kutilishicha, yillik hajm taxminan 38 trln so‘mga teng bo‘ladi. 
«Bu juda kam. O‘ylaymanki, bizda 90-100 trillion so‘mlik mahsulot 
ishlab chiqariladi. Kompaniyalar past ko‘rsatkichlar qayd etilgan 
hisobotlarni taqdim etadi. Korxonalar esa kuniga 24 soat ishlayapti. 
Qolgan mahsulotlar qayerga ketyapti? Bozorga chiqarilmoqda, 
masalan, «O‘rikzor»ga, naqd pulga. Albatta, bularning barchasi hech 
qayerda hisobga olinmaydi»
39
, - dedi Tohirjon Jalilov. 
Xolding rahbarining ta’kidlashicha, kompaniya xufiya 
iqtisodiyotga qarshi kurashni tadbirkorlar yo‘lidagi to‘siqlarni olib 
tashlash orqali amalga oshirmoqchi
40
. 
O‘zbekistonda xufyona iqtisodiyot ko‘lamining kattaligini 
norasmiy iqtisodiyot sektorida band bo‘lgan kishilar sonining 
kattaligi ham ko‘rsatib turibdi. 2020 yil 
18 fevral kuni Toshkentda 
«O‘zbekiston Respublikasida davlat va jamiyat qurilishining yangi 

---

bosqichi, mamlakatni demokratik modernizatsiyalashda parlament 
va hokimlik vakillik organlarining rolini oshirish» mavzusida 
o‘tkazilgan xalqaro konferensiyada O‘zbekiston Respublikasi 
Bandlik 
va 
mehnat 
munosabatlari 
vazirining 
o‘rinbosari 
B.X.Umrzoqov 
«[2020 yil 1 yanvar holatiga] band bo‘lgan aholi soni 
13 million 541 ming nafar kishini tashkil etadi. Shundan 5 million 7 
yuz ming kishi rasmiy mehnat faoliyati bilan shug‘ullanadi. 8 
millionga yaqini esa norasmiy. Ya’ni bu toifadagi insonlar har kuni 
norasmiy ishlab, cho‘ntagini pulga to‘ldirib uyga borishadi. Bolalari, 
maktab, bog‘chalar va hokazolarga berishadi. Lekin davlatga bular bir 
tiyin ham soliq to‘lamaydi, to‘lovlarni qilmaydi. Ya’ni 
davlatimizning qudratiga, quvvatiga hissa qo‘shmaydigan 8 million 
aholimiz bor»
41
, 
– deb ma’lumot berdi. U prezident 
murojaatnomasida ayni shu toifadagi insonlarni rasmiy sektorga 
o‘tkazish masalasi qo‘yilganini ta’kidladi. 
B.X.Umrzoqov
ning so‘zlariga ko‘ra, bu boradagi ishlar 2019 yilning 
aprel oyida boshlangan. Har bir norasmiy fuqaro ishlayotgan 
korxona, muassasa, tashkilotlarga ogohlantirish berilgan. 2019 yil 1 
sentyabriga qadar ana shu toifadagi insonlarni rasmiylashtirish, 
rasmiy jihatdan to‘lovlarni belgilash masalasi qo‘yilgan. 2019 yili 
qisqa muddatda 480 ming kishini norasmiydan rasmiyga o‘tkazildi. 
Norasmiy band bo‘lgan aholini rasmiy bandga o‘tkazish tezlik bilan 
hal bo‘ladigan masala emas. Buni 3-4 yilda, ko‘rsatkichlarni asta- 
sekin oshirgan holda amalga oshirish mumkin. Shu boisdan 2020 
yilda taxminan 550 ming, keyingi 2021 yili 1 millionga yaqin kishini 
[rasmiy sektorga] o‘tkazish tadbirlarini belgilab qo‘yilgan
42
. Bundan 
ko‘rinib turibdiki, norasmiy sektorda ish bilan band bo‘lgan kishilarni 
rasmiy sektorga o‘tkazish chora-tadbirlarini amalga oshirish asosida 
xufyona iqtisodiyot ko‘lamini kamaytirishga erishiladi. Xufyona 
iqtisodiyot ko‘lamlarining kattaligi unga qarshi kurash masalalarining 
naqadar dolzarb ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatadi. 

---