|
m o tif — q o ‘z g ‘atuvchi sabab
m a ’n o -
sini bildiradi) tabiatini c h u q u r tahlil qilish kerak. F a q a t
shu y o ‘1 bilan siljishning psixologik m a ’no kasb e tishin i
dalillash m um kin boMadi.
H a y o tiy p s ix o lo g ik b ilim la rn in g ilm iy p sixologik
b ilim lardan yana bir farqli tom on i shundan iboratki, ilmiy
j ih a td a n asoslangan b ilim la r anglashilgan, m antiqiy puxta,
o qilon a xiisusiyatga ega bo'ladi. Ilmiy psixologik bilimlar esa
faraz va g ‘oyalarni ilgari surish daqiqasidan boshlab shakl-
lana boradi va ulardan kelib chiqadigan natijalarni mantiqan
tekshirish bilan y ak u nlan ad i. Sh u n da ham olg‘a surilgan
g ‘o yalar tekshirish ja ra y o n id a biron-bir tasdiq yoki inkor
m a ’nosiga erishsagina ilmiy psixologik bilimlar tizimiga
kiritiladi.
Hayotiy psixologik bilimlarning ilmiy psixologik bilim
lar bilan qiyoslashni d a v o m ettiradigan b o ‘Isak. u n d a ular
o ‘rtasidagi tafovutlar y a n a d a yaqqolroq k o ‘zga tashlanadi.
M a ’lu m k i, hayot psixologiyasida t o ‘p langan bilim larni
m ero s sifatida bevosita qoldirish yoki ularni yosh avlod
ong iga qaysidir y o ‘l bilan yetkazish imkoniyati o ‘ta c hc k-
langandir. C hu nki keksa avlod to m o n id an yaratilgan tur-
m u sh psixologiyasini yosh avlod to ‘g‘ridan t o ‘g ‘ri qabul
qila olmaydi. H ar bir yosh yakkahol ravishda hayotiy psixo
logik bilimlarni shaxsiy tajribasidan o'tkazganidan kcyingina
u larn in g t o ‘g ‘riligiga ish o n c h hosil qiladi. Shu bois keksa *
yoki katta avlod bilan yosh avlod o'rtasida yuz beradigan
nizolar, tu sh un m o vch iiik lar uzluksiz davom etayotganligi
sababli abadiyat q onuniyatlariga aylanib ketgan. Avlodlar
o ‘rtasidagi qaram a-qarshiliklar, anglashilmovchilik t o ‘sigki
hayot dialektikasini vujudga keltirib, mangulik muammosiga
aylanib qolgan insof, im o n , nafosat, adolat, erk tu sh un -
ch alari atrofídagi bahslarni davom ettirishga puxta zam in
hozirlaydi. Ilmiy psixologik bilimlar, blindan farqli o i a r o q ,
tajribalarda, ilmiy t u s h u n c h a va qo nuniyatiarda yanada
oydinlashadi, sokz va alom atlarorqali, nutq yordam ida m u-
ayyan yozma nutq m anbalarida qoldiriladi. Shuning uchun
ularning yoyilish koMami keng, tarqalish sur’ati tezdir.
Kundalik tu rm u s h d a to'planadigan psixologik bilimlar
k o ‘p ro q kuzatishlar, m u lo hazalar u yoki bu yaqqol holatga
nisbatan biror qarorga kelish zamiriga quriladi. Ilmiy psixo
logik bilimlar tashxis qilish, sinash, tajriba (eksperim ent)
o ‘tkazish orqali bir voqelikni takroran tekshirishlar yor-
14
d a m id a um um lashtiriladi. Agar kundalik t u r m u s h psixo-
logiyasining materiallari tabiiy ravishda r o ‘y bergan vaziyat.
holat, voqelik kabilarni tahlil qilish natijasiga k o ‘ra kelsa,
ilniiy psixologik bilim lar keng qamrovli tajriba m a ’lum ot-
lariga tayanadi. Tajribalar esa bir n e c h a b o sqichlardan,
qism lardan tashkil topgan holda vaziyatlar tabiiy k o'rini-
shini kutib o 'tir m a y olib borilavcradi.
Shu om ilni yan a ta'kidlash o ‘rinliki, ilmiy psixologiya-
d a katta hajmdagi materiallar, shu j u m l a d a n , qonuniyatlar,
xusu siy atlar u m u m l a s h t ir i la d i , i n s o n n i n g ichki im k o -
niyati, iste'dodi, ishchanligi, qobiliyati y u z a s id a n u m u n i-
insoniy tavsifga cga b o'lgan tcran x u lo salar chiqariladi.
B uning natijasida o d a m psixikasini a n iq l a s h , b a sh o ra t
qilish, ayrim ruhiy nuqsonlarni tuzatish, n o x u s h kechin-
m alarning oldini olish imkoniyati tu g ‘iladi, bu esa ijtimoiy
psixologik b o g l a n i s h l a r m o h iy a tin i o q i l o n a tavsiflash
u c h u n xizmat qiladi. Ijtimoiy va yakkahol t u rm u s h o g ‘ir-
liklari va tashvishlarini kamaytirish, aqliy h a m d a jism oniy
z o ‘riqishlarni pasaytirish, shaxslararo n iz o la rn i b a rta ra f
etish singari sa’y-harakatlarni faqat ilm iy psixologik m a-
teriallarga asoslangan holda oshirish m u m k in .
S huning u c h u n psixologiyaning turli s o h a la rid a (yosh
psixologiyasi, pedagogik psixologiya, tibbiyot psixologiyasi,
sotsial psixologiya va boshqalar) o 'tkazilgan tad qiq ot ishlari
ilmiy ravishda psixika, psixik holat, psixik h od isa , psixik
jaray on , psixik funksiya, psixik xususiyat, ijodiyot, faoli-
yat, ong, xulq, m u o m a la singari t u s h u n c h a l a r asosida
materiallar t o ‘plab beradi, shuningdek, psixik aks ettirish-
ning (fizik, fiziologik, psixik, on g, o ‘zini o ‘zi anglash)
m oddiy asoslari, m exanizm lariga d o ir q o n u n i y a t ochishga
im kon yaratadi, h a tto insonning o ‘zligini an g la sh va bosh-
qarish sari yetaklaydi.
Endi psixologiya fanining predm eti t o ‘g ‘risidagi savolga
jav o b berishga urinib ko 'ram iz. M a ’lu m k i, psixologiya
tarixida bu m u a m m o n i tahlil qilishga b a g ‘ishlangan s o n -
sanoqsiz ta d q iq o tla r mavjud. Lekin u lar h a q id a batafsil
fikr y uritm oqchi em asm iz, chunki bu t o kg ‘rida kcyinroq
to 'xtalib o'tiladi.
„ P s ix o lo g iy a “
Do'stlaringiz bilan baham: |
