Mektepke shekemgi jas d?wirlerde psixikaliq rawajlaniw?

Baqsha  jasindaġ

ġġ

ġi  balalar  diqqati  eriksiz  boladi.  Baqsha  jasindaġi  balalarda  erikli  

diqqattiń  ósip  bariwi  ushin  oyin  úlken  áhmiyetke  iye.  Oyin  waqtinda  balalar  diqqatlarin  bir  jerge 

toplap, óz uqipliqlari menen belgili maqsetlerdi  alġa súrediler.  Bul jastaġi balaniń este saqlawi jańa 

---

xizmetleri  hám  balaniń  óz  aldina  qoyġan  jańa  talaplari  tiykarinda  jetilisip  baradi.  Baqsha  jasindaġi 

balalar  ózleri  ushin  áhmiyetke  iye  bolġan,  olarda  úlken  kóz  qarasti  payda  etetuġin,  hámde  olardi 

qiziqtiratuġin  zatlardi  eriksiz  túrde  eslerinde  alip  qaladilar.  Baqsha  jasindaġi  balalardiń oylawi hám 

oniń  rawajlaniwi  ózine  tán  qásiyetke  iye.    Oylaw  balaniń  baqsha  jasindaġi  dáwirinde  páti  menen 

rawajlanadi.  Buniń  sebebi,  birinshiden  baqsha  jasindaġi  balalarda  turmis  tájriybesiniń  bir  qansha 

kóbeyiwi,  ekinshiden  bul  dáwirde  balalar  sóylew  uqibiniń  jaqsi  rawajlanġan  boliwi,  úshinshiden 

baqsha  jasindaġi  balalardiń  erkin  óz  betinshe  háreket  etiw  múmkinligine  iye  boliwlari  esaplanadi. 

Baqsha  jasindaġi  balalarda    hár  tarawġa  tiyisli  sorawlardiń  tuwiliwi  olardiń  oylaw  protsesiniń 

tezlesiwinen  dárek  beredi.  Bala  óz  sorawina  juwap  taba  almasa  yamasa  úlkenler  oniń  sorawina 

áhmiyet  bermese  ondaġi  qiziġiwshiliq  joq  bolip  baslaydi.    Adette  hár  qanday    oylaw  protsesi 

qandayda bir nárseden tańlaniw hayran boliw hám nátiyjede túrli sorawlardiń tuwiliwi sebepli  payda 

boladi.  Kóbinese    ata-analar  hám  ayrim  tátbiyashilar  egerde  balalar  kóbirek  soraw  bere  berse  «kóp 

sóyleyberme» «sen bunday gáplerdi qay jerden úyrendiń» dep urisip beredi. 

Nátiyjede bala ekinshi óz bilgeninshe túsiniwge háreket etedi. Ayrim tartinshaq balalar ese hesh 

bir  soraw  bermeydi.  Bunday  balalarġa  túrli  shiniġiwlar  hám  seyillerde  úlkenlerdiń  ózleri  soraw  da 

beriwleri hám usi menen olardi aktivlestiriwleri múmkin. 

2. Hár qanday oylaw protsesi ádette qandayda bir nárseni salistiriw analiz hám sintez qiliwdan 

baslanadi.  Soniń ushin biz áne usi salistiriwdi analiz hám sintez etiwdi oylaw protsesi dep ataymiz. 

Seyiller  balalardaġi  oylaw  protsesinen  aktivlestiriw  hám  rawajlandiriwġa  járdem  beredi.  Balalar 

tábiyatqa  etilgen  seyillerde  túrli  nárselerdi  bir  biri  menen  salistiradi,  analiz  hám  sintiz  etip  kóriwge 

umtiladi.  Eger  2  jasar  balaniń  sóz  bayliġi  shama  menen  250  den    400  ge  shekem  bolsa  3  jasar  

balaniń  sóz  bayliġi  1000  nan  1200  ge  shekm,  7  jasar  balaniń    sóz  bayliġi  4000  g’a  shekem  jetedi. 

Demek  baqsha  jasi  dáwirinde  balaniń  sólew  uqibi  hám  san  hám  sapa  tárepten  bir  qansha  jetilisedi. 

Baqsha  jasindaġi  balalar  sóylew  kqibiniń  ósiwi  shańaraqtiń  mádeniy  dárejesine  de  kóp  tárepten 

baylanisli  boladi.  Úlkenler  balalar  sólew  uqbin  óstiriw  menen  shuġillanġanda,  baqsha  jasindaġi 

balalar  geypara  jaġdaylarda  óz  sólew  sipatlarin  toliq    ańlay  almasliġin  umitpaliq  kerek.  Bunnan 

tisqari  balalarda  quramali  sólew  dawislarin  bir  biri  menen  pariq  etiw  uqibida  ele  toliq  jetilispegen 

boladi.  Tili  tutilińqiliqti  dúzetiwdiń  eń  zárúr  shártlerinen  biri,  bala  menen  toliq  hám  sózlerdituwri 

aytip  rawan  til  menen  sóylesiw.  Baqsha  jasindaġi  balalardiń  jeke  basiniń  qáliplesiwine  kóre,  bul 

dáwirdi 3 basqishqa ajiratiw múmkin. 

1.  Dáwir  bul  4-5  jas  araliġinda  bolip  bala  emotsional  tárepden  ózin  ózi  basqariwdiń 

bekkemleniwi menen baylanisli. 

2. Dáwir bul 4-5 jasti qurap morolliq jaqtan ózin ózi basqariw. 

3.  Dáwir  jeke  is  bilermenlik  hám  iskelik  qásiyetiniń  qáliplesiwi,  menen  xarakterlenedi. 

Mektepke  shekemgi  dáwirde  ádeplik  túsinikleri  barġan  sayin  qatańlasa  baradi.  Ádeplik  túsinikler 

tiykari  sipatida  olardiń  tálim  tárbiyasi  menen  shuġillanip  otirġan  úlkenler  soniń  menen  birge  teń 

qurlarida  boliwi  múmkin.  Morolliq  tájiriybeler  tiykarinan  qarim  qatnas,  baqlaw  eliklew  protsesinde 

soniń  menen  birge  úlkenlerdiń  ásirese  analardiń  qoshemeti  qarsiliqlari  tásiyrinde  ótedi  hám 

bekkemlenedi.  Bala  bárqullabaha  ásirese  maqtaw  aliwġa  háreket  etedi.  Bul  baha  hám  maqtawlar 

balaniń  jetiskenliklerge  erisiwi  bolġan  háreketleriniń    rawajlaniwinda  soniń  menen  birge  oniń  jeke  

ómiri  kásip tańlawinda áhmiyeti oġada ulli. Baqsha jasindaġi dáwirde balalrda qarim qatnastiń jańa 

motivlari júzege keledi. Ol jeke hám isbilermenlik motivlari esaplanadi. Jeke qarim qatnas motivlari 

bul balaniń qayġiġa salip atirġan ishki mashqalalari menen baylanisli. Al isbilermenlik  motivlari ol 

yamasa  bul  isdi  atqariw  menen  baylanisli  bolġan  motivlar  esaplanadi.  Bul  motivlarġa  áste  sekinlik 

menen  bilim  kónlikpelerin  iyelew  menen  baylanisli  bolġan    oqiw  mativlari  qoyiladi.  Bul  motivlar 

erte balaliq dáwirinen baslap júzege keletuġin balalardiń tabiġiy qiziġiwshiliġi orninda payda boladi 

ózin  kórsetiw    mativleride  bul  jasta    jarqin  kórinedi.  Bul  motiv  tiykarinan  balalardiń  syujetli  rolli 

oyinlarda tiykarġi roldi iyelewge basqalarġa basshiliq etiw jarisqa kirisiwge qoriq pasliġinda, qanday 

jaġday  bolġanda  jeńip  shiġiwġa  háreket  etiwinde  kórinedi.  Mektepke  shekemgi  jas  dáwiri  balalar 

---

ushin    úlkenler  beretuġin  bahalar  júdá  zárúr.  Balalar  birinshi  gezekte  ruwhiy  ádep  norma  hám 

qaġiydalarin,  óz  waziypalarina  múnásebet,  kún  rejesine  boysiniw  haywan  hám  zatlar  menen 

múnásebette  boliw  formasin  iyeleydi.  Bunday  normalardi  iyeley  bul  jastaġi  balalar  ushin  qiyin 

esaplanip  olardi  jaqsi  ózlestiriwi  syujetli  rolli  oyinlar  járdem  beriwi  múmkin.  Baqsha  jasiniń 

aqirlarina  kelip  kópshilik  balalarda  aniq  bir  morolliq  kóz  qaraslar  payda  boladi  soniń  menen  birge 

adamlardaġi múnásebet menen baylanisli bolġan jeke sipatlardi qáliplesedi. Adamlarġa bolġan diqqat 

itibar  miyriban  boliw  qásiyeti  bolip  esaplanadi.  Úlken  jastaġi  balalar  kóp  jaġdaylarda  is  háreketler 

sebeplerin túsindirip Bere aladi.   

3-3,5  jaslarlar  aralġinda  balalardiń  ózleriniń  jetiskenlik  hám  áwmetsizliklerine  óz 

múnásebetlerin tiykarinan olardiń ózlerine beretuġin bahalari tiykarinda qáliplesedi. Al 4 jasli balalar 

óz  múmkinshiliklerin  real  bahalay  aladi.  Biraq    4-5  jasli  balalar  jeke    ózgeshiliklerin  ańlawġa  hám 

bahalawġa iye emes. Sonni menen ózleri haqqinda málim bir sheshimdi Bere almaydi. Óz-ózin ańlaw 

uqibi úlken baqsha jasinan rawajlanip aldin ala ol qanday bolġanini hám keleshekte qanday boliwin 

pikirlep kóriwge háreket etedi. Al bul balalar beretuġin «men kishkene waqtinda qanday bolġanman» 

men úlken bolġanimda qanday bolaman siyaqli sorawlarda kórinedi. Keleshek haqqinda pikir júritip 

balalar erteń kúshli batir aqilli hám basqada adamgershilikli paziyletlerge iye  boliwġa háreket etedi. 

Kishi  hám  orta  baqsha  jasindaġi  bala  xarakteriniń  qáliplesiwi  dawam  etedi  la  balalardiń  úlkenler 

xarakterin  baqlaw  tiykarida  payda  boladi.  Usi  jillardan  boslap  balalarda  áhmiyetli  esaplanġan  er 

ózbetinshelik,  jetekshilik  siyaqli  áhmiyetli  jeke  ózgeshelikler  rawajlana  baslaydi.  Úlken  baqsha 

jasinda  bala  adamlar  menen  túrli  xizmetlerde  qarim  qatnas  hám  múnásebetlerge  kirisiwge  úyrene 

baslaydi. Al bul oġan keleshekte adamlar menen qarim qatnasqa kirise aliwinda is boyinsha hám jeke 

múnásebetlerdi  nátiyjeli  ornataliwinda  payda  beredi.  Bul  jastaġi  balalr  jeke  basiniń  qáliplesiwinde 

olardiń  ata  analari  haqqindaġi  pikirleri  hám  olarġa  beretuġin  bahalari  oġada  áhmiyetli.  Baqsha 

jasindaġi  balalardiń  qiyali  tiykarinan,  olardiń  hár  qiyli  oyin  xizmetinde  ósedi.  Biraq  usi  nárse 

itibarli,eger  baqsha  jasindaġi  balalarda  qiyal  etiw  uqipliliġi  bolmaġanda  edi,  olardiń  qiyalda  hár 

qiylid  bolmas  edi.  Baqsha  jasindaġi  balalardiń  qiyallari  túrli  shiniġiwlarda  ósedi.  Misali  baqsha 

jasindaġi balalar laydan túrli zatlar jasawidi, qumnan túrli nárseler soġip oynawdi hám súwret saliwdi 

jaqsi kóredi. Áne sonday shiniġiwlar balalar qiyaliniń ósiwine kúshli tásir jasaydi. Baqsha jasindaġi 

balalar qiyaliniń ósiwinde kúshli tásir jasaydi. Baqsha jasindaġi balalar qiyaliniń ósiwinde kúshli tásir 

jasaytuġin  faktorlardan  jeke  biri  ertekler  esaplanadi.  Balalar  haywanlar  haqqindaġi  túrli  erteklerdi 

esitkende  usi  erteklerdegi  obrazlaġa  belgili  múnásebetler  júzege  keledi.  Baqsha  jasindaġi  balalar 

sezimleri  hám  oniń ósiwi. Baqsha jasindaġi balalarda unamli hám unamsiz sezimler kúshli júdá tez 

kórinedi.  Bul  jastaġi  balalardiń sezimleri kóp tárepten olardiń organik mútájlikleri qanaatlandiriliwi 

hám  qanaatlandirmawinda  menen  baylanisli.  Bul  mútájliklerdiń  qanaatlandirmasliġi  sebebi  ballada 

jaġimsiz izalaniw sezimlerin qozġatadi. Úlken baqsha jasindaġi balalarda májbirlik sezimi «ne jaqsi» 

«ne jaman»liġin ańlawlari menen olardiń moralliq kóz qaraslari arasinda baylanis bar. Úlken adamlar 

tárepinen  buyirilġan  tapsirmani  islegende  quwanish  sezimleri  payda  bolsa,  qandayda  bir  tártip 

qaġiydani buzip qoyġanda ózinen ókpelew sezimi tuwiladi.  

Soniń  menen  birge  baqsha  jasindaġi  balalar  da,  ruhiy  sezimlerden  dosliq  jámáátshilik 

sezimleride  júzege  kele  baslaydi.  Balaniń  baqsha  jasindaġi  dáwirinde  estetik  sezimlerdiń  payda 

bolġanin ásirese olardiń suliw taza kiyim bas kiygenlerinde aniq kóriwmúmkin. 4-5 Balaniń mektepte 

tabisli  oqiwi  kóp  tárepten  olardiń  mektepke  tayarliġi  dárejelerine  baylanisli.  Balalar  mektepke 

fizikaliq  tárepden  tayar  boliwi  kerek.  6  jasar  balaniń  anatomik  fiziologiyaliq  rawajlaniw  ózine  tán 

túrde keshedi. Bul jasta  balalar organizimi tez páti menen rawajlanadi. Oniń salmaġi ayina 150 den 

200 ge shekem boyi bolsa 0 5sm ge shekem kóbeyedi. 6 jasar balalar túrli tezliklerde, tez hám jeńil 

juġira  aladi.  Olar  sekiriw,  końkide  júgiriw,  shanada  ushiw,  seziw  siyaqli  háreketlerdi  de  biy 

mashġulat  bejere  aladi.  Muzika  boyinsha  shiniġiwlarda,  bul  jastaġi  balalar  hár  qiyli  ritmik  hám 

---

plastik  háreketlerdi  bejeredi.  Sondayaq  6-7  jasli  balalar  nerv  sistimasin  bekkemlew,  olardi  xranik 

keselliklerden  saqlaw,  kóriw  hám  esitiw  qábiyletine  ayriqsha  itibarberiw,  sonday  aq  omirtqasiniń 

tuwri rawajlaniwina  áhmiyet beriw júdá zárúr. Úlkenler usi jastaġi balalar menen is alip barar eken 

bul  jastaġi  balalar  organsizimi  hám  ósip  atirġanliġin  esapqa  aliwlari  kerek.  Misali  Balani  májbirlep 

jaziwġa  úyretiw,  ele  barmaq  bulshiq  etleri  toliġi  menen  rawajlanbaġanliġin,  olarġa  belgili  dárejede 

ziyan  keltiriwi  yamasa  oni  suliw  jaza  almasliġi,  óz  ózinen  balaniń  ózine  bolġan  isenimin  yamasa 

oqiwġa bolġan qiziġiwdiń kemeyiwine alip keliwi múmkin. Sońġisi balaniń aqiliy tayarliġi kóbinese 

aqiliy  tayarliq  degende  balaniń  belgili  bir  kózqarasi,  tiri  tábiyat,  hám  adamlar  olardiń  miynetleri 

haqqindaġi bilimleri túsiniledi. Sol bilimler mektepke beretuġin bilimge tiykar boliwi múmkin, biraq 

sóylew bayliġi, belgili is háreketlerdi bejere aliw uqibi balaniń mektepke aqiliy tayarliġiniń tiykarġi 

kórsetkishi  bola  almaydi.  Mektep  baġdari  balalardan  salistira  aliw,  analizlew,  uliwmalastirip  aliw, 

belgili  bir  sheshimge  kele  aliw  sonday  aq  jeterli  dárejede  rawajlanġan  biliw  protsesleri  talap  etedi. 

Misali 6-7 jasar bala tábiyat haqqinda  ayrim hádiyselerdi ġana  emes,  al organizimniń tábiyat penen 

baylanisqanliġin  hám  óz  ara  tásirin  de  túsiniwi  hám  ózlestiriwi  múmkin.  6-7  jasli  balalar  aqiliy 

rawajlaniwdiń  nátiyjesi  bolip  joqari  dárejede  rawajlanġan  kórgizbeli  obrizli  oylaw  menen  bala 

átiraptaġi  predmetlerdiń  tiykarġi  qásiyetlerin  hám  predmetler  arasindaġi  baylanisli  ajirata  aliwi. 

Sonni aytip ótiw kerek kórgizbeli háreketli hám kórgizbeli obrizli oylaw tek 6-7 jasar balalardi emes, 

al  kishi  mektep  jasindaġi  oqiwshilardiń  aqiliy  rawajlaniwinda  da  tiykarġi  funktsiyani  atqaradi.  Bul 

barista ballada málim bir kónlikpelerdiń boliwida júdá zárúr. Balaniń mektepte tabisli oqiwi tek ġana 

oniń  aqiliy  hám  fizikaliq  tayarliġi,  al  jeke  hám  sotsial    psixologiyaliq  tayarliġinada  baylanisli. 

Mektepke oqiw ushin kelip atirġan bala sotsial dárejeni túrli májbirliklerdi hám huqiqlari bolġan hám 

oġan  hár  qiyli  talap  qoyilatuġin  oqiwshi  dġrejesin  aliw  ushin  tayin  boliwi  dárkar.  Úlken  baqsha 

jasindaġi  balalar  tiykarinan,  mektepte  oqiw  ushin  mútájlik  sezedi.  Biraq  bul  qálew  hám  mútájlik 

motiva  hár  qiyli  boliwi  múmkin.  «maġan  suliw  forma,  dápter,  qálem  hám  ruchkalar  alip  beredi» 

«mektepte  doslarim  kóp  boladi  hám  men  olar  menen  ház  etip  oynayman»  «mektepte  uyiqlatpaydi» 

«mekteptiń  sirtqi  belgileri,  mekteptegi  balalardi  qiziqtiradi,  biraq  bul  mektepte  tabisli  oqiw  ushin 

tiykarġi  sebep  bola  almaydi»  «men  aǵama  usawim  ushin  kóp  oqiwim    kerek»  «jaziwdi  jaqsi 

kóremen»  «oqiwdi  úyrenemen»  «mektepte  awir  misallardi  sheshiwdi  úyrenemen»  sol  qálew  hám 

háreket  balaniń  mektepte  tabisli  oqiwi  ushin  tábiyġiy  tiykar  bola  aladi.  Balaniń  endi  ózine  úlken 

bolġanin  baqsha  balasi  emes,  al  málim  bir  májbirlikleri  bar  oqiwshi  boliwina  ańlawi  qatań  xizmeti 

menen  shuġillanip  atirġanliġin  biliwijúdá  zárúr.  Balaniń  mektepke  bariwdi  qálemesligide  unamsiz 

jaġday esaplanadi. Mektepte jeke hám sotsial psixologiyaliq tayarliq balalarda teń qurlari, oqiwshilari 

menen  múnásebetge  kirise  aliw  qásiyetin  qáliplestiriwdi  de  óz  ishine  aladi.  Hár  bir  bala  balalar 

jámáátine  qosila  aliwi,  olar  menen  birge  háreket  qila  aliwi,  bazi  waqitlari  olaġa  jáne  basip,  bazi 

waqitlarda ján baspawliqqa erise  aliwi zárúr. Usi  qásiyetler balaniń mekteptegi jańa jaġdaylarġa tez 

úyrenip ketiwdi táminleydi. 6-7 jasli balalar oqiwdaġi tiykarġi qiyinshiliq kóbinese bul jastaġi balalar 

oqitiwshini  uzaq  waqit  dawaminda  tińlay  almaydi,  oqiw  háreketlerine  uzaq  waqit  óz  diqqatlarin 

toplay almaydi. Buġan sebep tek usi jastaġi balalarda erikli diqqattiń rawajlanbaġanliġinda emes, al 

qásiyetinede baylanisli. Usi qásiyeti rawajlanġan balalar erkin múnásebetke  kirise aladi, qiziqtirġan 

nárseleri  haqqinda  soraydi  nátiyjede  olardiń  oqiwġa  bolġan  qiziġiwshiliġi  artadi  hám  oqitiwshi 

sóylep atirġan nárselerdi diqqati menen uzaq waqit este aladi. Demek balaniń mektepke tez kónligiwi 

hám  tabisli  oqiwinda  jeke  hám  sotsial  psixologiyaliq  tayarliqtiń  áhmiyeti  júdá  zárúr.  Bul  dáwirde 

balalarda, aldin ala biliw tarawlari keyininen emotsianal motivatsion jónelis boyinsha ishki jeke ómir 

baslanadi.  Ol  yamasa  bul  jónelistegi  rawajlaniw  obrazliqtan  timsalliq  qanshelli  bolġan  basqishlardi 

óteydi.  Obrazliq  delingende,  balalardiń  hár  qiyli  obrazlardi  jaratiwi,  olardi  ózgertiwi  hám  erkin 

háreketke keltiriwi, timsal delingende belgiler dizimi (matematikaliq, lingvistik, logikaliq htb) menen 

islesiw  kónligiwi  túsiniledi.  Mektepke  shekemgi  jas  dáwirde  dóretiwshilik  protsesi  baslanadi. 

Dóretiwshilik  uqibi,  tiykarinan,  balalardiń  konstruktorliq  oyinlarinda,  texnikaliq  hám  kórkem 

---

dóretiwshilikte  kóridedi.  Bul  dáwirde  arnawli  uqiplardiń  birlemshi  rawajlaniwi  kózge  kórine 

baslaydi. Biliw protsessinde ishki hám sirtqi háreketlerdiń sintezi júzege keledi. Qandayda bir nárseni 

qabil  etiw  protsessinde  bul  sintez  pertseptiv  háreketlerde,  diqqatta  ishki  hám  sirtqi  háreket  hám 

halatlar  jobasin  basqariw  hám  baqlawda,  este  saqlaw  bolsa  matiryaldi  eslep  qaliw  hám  eske 

túsiriwdiń  ishki  hám  sirtqi  qurilmasin  isley  aliwda  kórinedi.  Oylawda  bolsa  ámeliy  misallar  isiniń 

usillarin  bir  uliwma  protseske    birlestiriw  sipatindajarqin  kórinedi.  Usi  tiykarinda  insaniy  intellekt 

qáliplesedi  hám  rawajlanadi.  Mektepke  shekemgi  dáwirde  kóz  qaras,  oylaw  hám  sóylew 

uliwmalasadi. Bule se bul jastaġi balalarda oylaw etiw sipatinda ishki sóylew payda bolip atirġanliġin 

kórsetedi.  Biliw  protsesiniń  sintezi  balaniń  ana  tilin  toliq  iyelewitiykarinda  jatadi.  Bul  dáwirde 

sóylewdiń  qáliplesiw  protsesi  tamamlana  baslaydi.  Sóylew  tiykarindaġi  tárbiya  protsesinde  balada 

etikaliq  ólshemleri  hám  qaġiydalari  iyeleniledi.  Bul  ólshem  hám  qaġiydalar  bala  etikaliq  basqaradi. 

Balada  soniń  átirapindaġi  adamlar  menen  hár  qiyli  múnásebetler  payda  bolip,  bul  múnásebetler 

tiykarinda  hár  qiyli  motivlar  jatadi.  Bulardiń  barliġi  balaniń  individualliġin  qurap,  oniń  basqa 

balalardan  tek  ġana  intellekt,  al  morolliq  motivatsion  tárepden  pariqlanatuġin  shaxisqa  aylandiradi. 

Mektepke shekemgi jastaġi balalar jeke rawajlaniwiniń tiykarġi ózgerisleri, olardiń óz jeke sipatlari, 

uqipliliqlari,  tabis  hám  awmetsizliklerin  ańlaw, ózin ózi ańlawi siyaqli emotsiyalardiń payda boliwi 

esaplanadi.