Microeconomics

tarmoqdagi bir necha yirik ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchining narx va ishlab chiqarish hajmini belgilashdagi hukmronlik holati hisoblanadi.

Monopol hokimiyat

Monopol hokimiyat

Firma monopol hokimiyatga ega bo’ladi qachonki o’zining sotadigan tovari narxiga ta’sir qila olsa, ya’ni o’zgartiraolsa.Monopol hokimiyat darajasi ushbu Tovar o’rnini bosuvchi tovarning mavjudligi va tovarning bozordagi ulushi bilan belgilanadi.Monopol hikimiyatga ega bo’lish uchun firmaning sof monopolist bo’lishi shart emas.Firma mahsulotiga bo’lgan talab chizig’i raqobatlashgan bozordagi dek gorizontal bo’lmasdan, pastga yotiq bo’lishi kifoyadir.Agar talab chizig’i pastga yotiq bo’lsa, firma taklif hajmini oshirib yoki kamayatirib, mahsulot narxini o’zgartirishi mumkin.

Monopol hokimiyat manbalari
Maxsus huquqlar
Resurslar ustidan nazorat
I’stemolchilar tanlovining barqarorligi
Masshtab samarasi
Taqdim etiladigan huquqlar
Past talab elastikligi
Litsenziya
Joylashuv
Xomashyo manbalari
Jami bozor talabini qondiruvchi optimal ishlab chiqarish hajmi
Maxsus huquqlar
Patent
Franshiza
Ochiq monopoliya
Qisqa muddatli
Monopoliya turlari
Uzoq muddatli
Uzoq muddatli
Tabiy monopoliyalar
Yopiq monopoliya

Monopoliyaning vujudga kelishi sababi va tavsifiga ko‘ra: tabiiy monopoliya, legal monopoliya, sun’iy monopoliya.

Tabiiy monopoliya

• Tabiiy monopoliya – korxonaning texnologik xususiyatlari sababli mahsulotga bo‘lgan talabni qondirish raqobat mavjud bo‘lmagan sharoitda samaraliroq amalga oshiriluvchi tovar bozorining holati.

Legal monopoliya

• Legal (qonuniy) monopoliya – bu qonuniy tarzda tashkil etiluvchi monopolistik holat.

Sun’iy monopoliya
Sun’iy monopoliya – monopol foyda olish maqsadida tashkil etiluvchi birlashmalarning shartli (tabiiy monopoliyalardan ajratib turish uchun) nomi.
Monopol hokimiyatda narx chekli harajatdan yuqori bo’ladi.Monopol hokimiyatda narx oshadi, ishlab chiqarish hajmi kamayadi,natijada bu firmaning daromadini oshishiga va istemolchilar turmush darajasining pasayishiga olib keladi
Istemolchilar va ishlab chiqaruvchilar ortiqchlarini monopol va raqobatlashgan bozor sharoitida qaraymiz.(1-rasm)
Raqobatlashgan bozordagi ishlab chiqaruvchilar va monopol ishlab chiqarishning chekli xarajatlari(MC) bir xil deb faraz qilaylik(1-rasm)da monopolistning o’rtacha va chekli daromadlar chiziqlari AR,MR va chekli xarajatlari chizig’I ko’rsatilgan.
1-rasm
O‘zbekistonda samarali raqobat muhitini yaratish uchun quyidagilar bo‘yicha chora-tadbirlarning amalga oshirilishi taqozo etiladi:
a) iqtisodiyotda davlat monopolizmining har qanday namoyon bo‘lishini maksimal darajada bartaraf etish;
b) bozor sharoitida vujudga kelayotgan monopoliyalarning bozordagi o‘z ustunlik mavqelarini suiste’mol qilish imkoniyatlarining oldini olish.