Milliy boylik uning tarkibi va ko‘paytirish omillari



Download 20,84 Kb.
Sana21.02.2022
Hajmi20,84 Kb.
#43771
Bog'liq
aa


Milliy boylik uning tarkibi va ko‘paytirish omillari

Режа:
1.Мамлакат миллий бойлиги тушунчаси


2. Миллий бойлик таркиби
3. Иктисодий ривожланиш даражаси ва миллий бойлик
4. Республиканинг қазилма бойликлари

Мамлакат милий бойлиги тушунчаси

Миллий бойлик жамият ихтиёридаги мехнат билан яратилган ва жамгарилган моддий неъматлар мужассами. Бу кўрсаткич мамлакат иктисодий қудратининг энг мухим кӱрсаткичларидан бири бУлиб, ишлаб чикариш давомида жамгарилган барча истеъмол киймати йигиндисининг пул билан ифодаланишидир.

Миллий бойлик халк моддий ва манавий даражасининг манегизи, кенгайтирилган такрор ишлаб чикаришнинг моддий асоси ва натижасидир.

Республикамизда миллий бойлик огир саноат, шунингдек, енгил ва озик-овкат саноати, пахта, ипакчилик, корак Улчилик, мевачилик, узум етиштириш, сабзавотчилик билан богликдир. Жахон бозорида мехнат таксимотида пахта толаси, ипак, каноп пояси, корак Ул, пахта териш машиналари ишлаб чикариш бУйича салмокли Уринни эгаллаб келмокдамиз..

Ижтимоий тузум хусусиятига биноан миллий бойлик бутун жамият мулки ёки унинг айрим синфлари, гуруХлари, айрим шахслар мулки бУлиши мумкин. Бозор иктисодиёти ривожланган давлатларда миллий бойликнинг аcосий кисми хусусий секторда миллионерлар кУлида йигилган. Масалан, АКШда бир гуруХ энг йирик молия-саноат гуруХлари мамлакатнинг иктисодий ва сиёсий Хаётида етакчи роль Уйнайди, чунки уларнинг кУлида миллий бойликнинг асосий кисми Йигилган. Булардан энг бакувватлари Морган, ва Рокфеллар гуруХларидир. Улардан сУнг Калифорния, Чикаго, Кливиенд, Дюпон, Меллерлар корпорациялари туради. Охирги йилларда иктисодиётнинг Ўсиш суръати бУйича ривожланганмамлакатлар орасида энг юкори кўрсаткичга эга Японияда давлат сектори анъанавий тармоклар (транспорт, алока, тамаки саноати) билан чекланган. Давлатга карашли корхоналарда иш билан банд аҳолининг 12%и ишлайди, яъни миллий бойликнинг асосий кисми хусусий секторга тУгри келади. Социалистик давлатларда миллий бойлик халк манфаатларига хизмат килиб, жамият аъзоларининг тобора ошиб бораётган моддий ва маънавий эхтиёжларини туларок кондиришга мУлжалланган эди.


Бирок ягона давлат режаси асосида ривожланиш республикалар ва регионларда миллий бойлик халк учун эмас, балки умумиттифок мехнат таксимотини Хисобга олиб Утказилди, окибатда айрим республикалар хом ашё зоналарига айланиб колди. Узбекистонда миллий бойлик асоси-нефть, к Умир, мис ва бошка табиий бойликлар топилди. Мавжуд мехнат ва моддий техника ресурсларидан юкори даражада фойдаланиб, пахтачиликни янада ривожлантириш, саноат ишлаб чикаришини, айникса огир саноат тармокларини тез суръатлар билан тараккий эттириш, янги корхоналар куриш, мавжудларини реконструкция килишга алохида ахамият берилди.

Республикамизда халк хужалиги тармокларида яратилган ялпи ижтимоий махсулот ва миллий даромад ошди. Масалан, 1990 йили бу даромад 1970 йилдагига нисбатан 3 баробар ошди ва 21,2 миллиард сУмни ташкил килди. Шу жумладан, саноатда 7,1, кишлок хужалигида 7,5, курилиш бУйича 3,0, транспорт ва алокада 1,1, савдо, тайёрлов, моддий -техника таъминоти ва бошкалар бУйича 2,5 миллиард СУм бУлди. Шунга карамасдан, собик СССРда Узбекистоннинг миллий бойлиги атиги 3,5%ни ташкил килган. Юкорида келтирилган ракамлардан 70 йилдан ошик Хукм сУрган тоталитар тузимнинг огир окибатларини кУриш мумкин. Собик Иттифокнинг 7% аҳолиси яшаган республикада жами махсулот ишлаб чикариш атиги 4, саноат ишлаб чикариши 1,1%ни ташкил килган. Хозирги кунда республикада миллий даромад огир саноат, шунингдек, енгил ва озик-овкат саноати, пахта, ипакчилик, коракУлчилик, мевачилик, узум етиштириш, сабзавотчилик билан боглик. Улар хамдустлик давлатлари орасида ахамиятлидир. Мамлакатимиз жахон бозорида мехнат таксимотида пахта толаси, ипак, каноп пояси, коракУл, пахта териш машиналари, пахта тозалаш жиХозлари, хом-ип тайёрлайдиган машиналар ишлаб чикариш бУйича 1-Уринда, электрокранлар, ип, газлама, шоли, сабзавот етиштириш бУйича 3-Уринда, табиий газ казиб чикариш бУйича 4-Уринда туради.

Миллий бойликнинг ахамиятли ва салмогини республикада бир кунда ишлаб чикарилган махсулот Хажми билан Хам таърифлаш мумкин. Масалан, Узбекистонда бир кунда Хозир 150 млн.квт. электрознергия, 113 млн.м? табиий газ, 17 минг тонна кУмир, 2.5 минг тонна прокат, 3 минг тонна пУлат, 65 трактор, 17 минг тонна цемент, 1679 минг м? ип газлама, 121.4 минг жуфт пойабзал, 52 музлаткич, 200 дона автомобиль ишлаб чикарилади.

Бозор иктисодиётига Утишда миллий бойлик Узбекистон танлаб олган йул — республика ва унинг халки манфаатларига ниХоятда мос келадиган, ижтимоий жиХатдан йУналтирилган бозор иктисодиётини шакллантиришга каратилган манбадир.

Миллий бойлик таркиби

Миллий бойликка халк хужалигининг асосий ва айланма ишлаб чикариш фондлари (бино, иншоот, машина, асбоб-ускуналар, транспорт воситалари, ишчи ва махсулдор Хайвонлар, материаллар, ёкилги ва Хоказо), муомила фонди (тайёр махсулот заХиралари), эхтиёж фондлари ва сугурта заХиралари, халкка хизмат ale kyry килувчи тармокларнинг асосий фондлари (мактаб ва шифохоналар, уй-жой, маданият саройлари), аҳолининг шахсий мол-мулклари, ижтимоий ишлаб чикариш жараёнларига жалб килинган табиий бойликлар (ер ости қазилмалари, табиий экин майдонлари, кУрик ва бУз ерлар, Урмон ва сувлар), шунингдек, ишчи ва хизматчиларнинг ишлаб чикариш тажрибаси, илмий-техника ва тадбиркорлик бУйича билимлари Хам киради. Миллий бойлик таркибида аҳолидаги хизмат муддати бир йилдан ошган, узок вакт фойдаланиладиган предметлар (уй-рУзгор бисоти) алохида гуруХни ташкил килади. Булар индивидуал транспорт воситалари ва уларга керакли ашёлар, мебель, идишлар, маиший приборлар, фото ва кинотехника, соатлар, заргарлик буюмлари, маданий моллар, кийим-кечак ва пой абзал, ишлаб чикариш кийимлари ва шу кабилардир.

Миллий бойлик таркибининг асосий кисмини ишлаб чикаришнинг асосий фондлари ташкил килади. Ишлаб чикариш аcосий фондларига бинолар, иншоотлар, узатиш курилмалари, машина ва ускуналар, транспорт воситалари, асбоблар, ишлаб чикариш ва хужалик инвентари, махсулдор чорва ва иш Хайвонлари, к Уп йиллик экинлар киради. Улар бУлимига Хар бирининг киймати 100 сУмдан кам турадиган мехнат воситалари ва кийматидан катъи назар хизмат муддати бир йилдан кам бУлган мехнат воситалари киритилмайди. Миллий бойликни режалаштириш ва Хисобга олишда ишлаб чикариш асосий фондларига фойдаланишга топшириш пайтида балансга кабул килиб олишдаги дастлабки киймати; фондларни такрор ишлаб чикариш пайтида уларнинг бахосини белгилаб берувчи тиклаш киймати билан Хисоблаб кУйилган, ейилиш суммаси Уртасидаги фаркдан иборат бУлган колдик киймати фаркланади. Узбекистонда асосий фондлар 1986-1990 йилларда 26,5 млрд. сУм, 1991-1995 йилларда 32,5 млрд. сУм ва 1995-2000 йилларда 43,2 млрд, сУмга ошди.

Иктисодий ривожланиш даражаси ва миллий бойлик

Иктисодий ривожланиш даражасини баҳолаганда кУпгина давлатлар АКШ даражасини стандарт сифатида кабул килиб, ишлаб чикариш омилларини ва ривожланишнинг турлича шароитлари иктисодий ривожланиш даражасини кандайдир битта нуктасидан туриб баҳолашга имкон бермайди.

Шунинг учун бир катор кўрсаткичлардан фойдаланилади:

1. Аҳоли жон бошига тУгри келувчи ЯИМ, (ЯММ, МД);


2. Миллий иктисодиётнинг тармок структураси;B
3. Аҳоли жон бошига асосий мажсулот турларини ишлаб чикариш;
4. Аҳолининг турмуш даражаси ва сифати;
5. Иктисодий самарадорлик кӱрсаткичлари.

Булардан энг мухими, аҳоли жон бошига тУгри келувчи ЯИМ (ЯММ) кўрсаткичидир. Бу кўрсаткичга мувофик мамлакат халкаро стандарт бУйича ривожланаётган ёки ривожланган давлатлар категориясига киритилади. Ривожланган давлатлар категориясига йилига аҳоли жон бошига 506 минг $ ва ундан ортик ЯММ яратаёттан давлатлар киради. Мамлакатнинг ривожланиш даражаси, шунингдек, энг мухим тармокларининг мамлакат иктисодиётига К Ушаётган Хиссасига караб Хам белгиланади. Мустакилликка эришганимиздан СУнг Узбекистонда аҳоли жон бошига ёкилги-энергетика ресурсларини ишлаб чикариш бирмунча кУпайди. Нефть ишлаб чикариш 270% ва табиий газ ишлаб чикариш 120%га ошди.

Хар кандай давлат иктисодиётининг ривожланишини авваламбор унинг табиий ресурслари сони ва Хажми белгилаб беради, чунки табиий ресурслар барча ишлаб чикариш тармокларини ривожлантиришнинг асоси, мамлакатнинг жахон иктисодиётига интеграциялашувини, самарадорлигини белгиловчи мухим омилдир. Узбекистон табиий ресурсларнинг улкан поитенциалига эга. Олтин ишлаб чикариш бУйича дунёда 8-чи, олтинни аҳоли жон бошига ишлаб чикаришда эса 5-Уринни эгаллаймиз. Хозирги кунга кадар республикамизда 30та олтин кони «овой влаа аникланган (энг каттаси- Мурунтов).

Республикамизда 34 турдаги минерал хом ашёнинг 850 дан ортик кони очилган. Мамлакатимизда углеводород хом ашёсининг умумий заХиралари: газ - 1828 млрд, м;B газ конденсати- 136 млн.т.


;B нефть - 103 млн.т.

Республика Худудида 20 дан ортик тошкУмир конларининг ёткизиклари аникланган. Уларнинг прогнозлик заХираси 3499 млн.т. Ангрен кони заХирасининг Узи эса 1885 млн.т. 33та нодир ва 32 та рангли металларнинг конлари базасида 16 та тог-кон саноати корхоналари ишламокда. 5 та вольфрам кони бор (КУЙтош, Лангар, Ингичка).


Тасдикланган минерал сувлар заХираларининг 1 суткалиги 8208 минг м. Хозирда аникланган минерал сувларнинг З2 манбаи базасида 12 та курорт, минерал сувларни куювчи 10 дан ортик корхона ишламокда.

Республикада 4,2 млн. га. сугориладиган ep бор. Мамлакатда фойдаланилаётган сув Хажми 62-65 км? бУлса, унинг 36 км? и Амударё ва Сирдарёдан, колган кисми эса ички манбалардан олинмокда. Ер ва сув ресурсларининг мавжудлиги, кулай иклим шроити 1,7 млн.т. пахта толаси етиштириш имконини бермокда. Бу соха республиканинг мухим базасидир.

Республиканинг қазилма бойликлари

Узбекистон Худудида катта ахамиятга эга бУлан олтин, мис, рух, вольфрам, молибден, флюорит, шунингдек, алюминий ва магний рудалари, нодир металлар, олтингугурт, ош тузи, ийли ва бошк табиий туз катламлари, каолин, Утга чидамли хом ашёлар, бентонит, мармар ва бошка безак тошлари, унча кимматли бУлмаган баъзи пардоз ишлов тошлари топилган. Ёкили ресурслари бУйича эса кУмир, нефть, табиий газ конлари очилган.

Узбекистонда минерал хом ашё базаси мавжудлиги сУнгти 20-25 йил мобайнида республика халк хужалигининг мухим тармокларини, айникса, газ, нефть, олтин ишлаб чикариш, энергетика, кимё, рангли металлургия, руда бУлмаган хом ашёлар ва курилиш материаллари саноатларини тез суръатлар билан ривожлантириш имкониятини берди. Респуликада топилган конлар асосида Олмалик, тог-кон металлургия комбинати, Ангрен кимё-металлургия ва КУйтош руда бошкармалари, Мурунтов тог-металлургия комплекси, газ, нефть бентонит, бирюза, графит чикарувчи ва кайта ишловчи йирик корхоналар фаолият кУпсатмокда. Шу кунгача респулика Хаммаси бУлиб 90 хил саноат микёсидаги ва 450 та истикболдаги тог-кон саноати корхоналари, газ ва нефть корхоналари, шахталар, карьерлар, йирик сув иншоотлари ишлаб турибди. Каттик фойдали қазилмалар ишлаб чикаришнинг йиллик Хажми 100 миллион тоннани ташкил этади. 2003 йилда 49 миллиард кубометр табиий газ, 7,6 миллион тонна нефть казиб чикарилди. Суткасига 2500 минг кубометр ер ости сувлари олинмокда. Конларнинг фойдаланишга топширилиши баъзи туманлар иктисодиётини Узгартириб юборди. Айрим тог-саноат комплекслари бунёд этилди (Олмалик- Ангрен, Мурунтов-Зарафшон).

Ангрен, Олмалик, Зарафшон шаХарлари эса бУз ерларнинг саноат жиХатидан Узгартирилишига асосий омил бУлди. Хозирги даврга келиб аникланган миллий бойлик манбалари ишлаб чикариш корхоналарини узок муддат давомида олтин, мис, табиий газ, кУргошин, рух, кУмир ва бошка махсулотлар билан таъминлабгина колмай, Хатто ишлаб чикаришни анча кенгайтириш имконини Хам беради.

Айни вактда вольфрам ишлаб чикарувчи корхоналар хом ашё манбалари билан етарли даражада таъминланмаган. КУйтош ва Ингичка руда бошкармалари, Олмалик тог-кон металлургия комбинати шулар жумласидандир. Республикада чикарилиши мумкин бУлган номета. минерал хом ашёларнинг ташиб келтирилиши жиддий иктисодий чикимларга Хамда транспорт балансининг аcосиз равишда кучайишига олиб келди. Узбекистонда аникланган баъзи бир нометалл минерал хом ашё конлари (ШУртон газ комплекси, Устюрт сода заводи, Кизилкум фосфорит комбинати) мавжудлигига карамай, Хар йили 500 минг тонна фосфорит, 280 минг тонна калийли Угит, 408 минг тонна ош тузи, 87 минг тонна кварц кумлари, 127 минг тонна бетонит гиллари Хамда оХак, барит, асбест, каолин концентрат, дала шпати, тальк, графит, минерал пигментлар, натрий сульфат, олтингугурт ва Хоказолар Украина, Козогистон, Россиядан ташиб келтирилар эди. Келажакда республиканинг нометалл минерал хом ашёлари асосий турларига, улардан килинадиган буюмларга талаби бир неча бор ошди. Агар уларни республикада ишлаб чикариш кенгайтирилмаса ташкаридан ташиб келиш лозим бУлади ва катта сарф-харажат килинади.


Шунинг учун республикада геологик кидирув ишларининг истикболини аник белгилаб, уларни тез суръатларда амалга ошириш лозим. Бу факат республикамиз талабинигина кондирмай, балки фойдали қазилмаларнинг кУп турларини якин узок чет давлатларга юбориш ва имкониятларини Хам беради.

Хозир Узбекистонда разведка килинган истикболли фойдали қазилмаларнинг манбаи бУйича саноатнинг айрим тармокларини жадал ривожлантириб, 2000 йилга мУлжалланган даражада мавжуд перспиктив конлар ва майдонлар текширилиб, улардан 2005-2015 йиллар давомида фойдаланиш имкониятини таъминлаш мумкин. Бунда биринчидан, олтин, мис, кУргошин, рух, кумуш, висмут ва бошка нодир элементлар чикарувчи рангли металлургиянинг келгуси ривожланиш масаласини Хал килиш имконияти тугилди.

Иккинчидан, республикада разведка килинган ва истикболли конлар базасида тог-руда, тог-кимё саноатининг янги тармоклари яратилиши мумкин. Хозир Урта Осиёга ташиб келтирилаётган кора металл буюмларининг микдори йилига 6 миллион тоннага якин, келгусида эса 20 миллион тоннага етади. Бунга хотима бериш учун кора металлургия базаси яратилиши керак. Шу максадда Тебинбулок (Султон Увайс тоги-Узбекистон), Ирису (Жанубий Козогистон), Чокадамбулок (Тожикистон) ва бошка йирик конлардан фойдаланиш керак. Учинчидан, бу ерда заХиралари нисбатан кУп бУлган сульфид газини бойитиш оркали газ ишлаб чикариш кенгайтирилади ва олтингугурт ажратиб олинади. Мавжуд нефтни Хайдаш Фаргона ва Коравулбозор заводларини маХаллий хом ашё билан узлуксиз таъминлаш нефть саноатининг янада ривожланиши учун шарт-шароит яратади.

ТУртинчидан, сульфат кислота ишлаб чикаришни кенгайтириш, Навоий электрокимё комбинатида натрий сульфат олиш, шунингдек газ-конденсат хом ашёси базасида к Уп микдорда хлороорганик синтез махсулотлар олишдан иборат бУлган кимё саноати (ШУртон комплекси каби)анча ривож топади.

Бешинчидан, кУп микдорда янги курилиш материаллари, масалан, керамзит ишлаб чикариш учун керак бУлган бетонитлар, Тошкент метрополитени, янги меХмонхоналар ва экспорт учун зарур безак тошлари ишлаб чикарилишини ташкил килиш керак. Бу тадбирларнинг амалга оширилиши транспорт балансини яхшилаш, катор катта Хажмли юклар Урта Осиёга ташиб келтирилиши камайтириш имкониятини беради ва уларни янги йуллар оркали Европага ташиш мумкин.

Кискача хулосалар Миллий бойлик жамият ихтиёридаги мехнат билан яратилган ва жамгарилган моддий неъматлар мужассами. Бу кўрсаткич мамлакат иктисодий қудратининг энг мухим кўрсаткичларидан биридир. Миллий бойлик таркибига авлодлар томонидан яратилган неъматлар киритилади.

Миллий бойлик таркибини Хисоблаш методикасида айрим камчиликлар мавжуд, яъни миллий бойлик аникланадиган баҳолар Хар доим Хам бозор баҳоларига тУгри келмайди; миллий бойлик таркибига чет элда яратилган неъматлар киритилмайди ва чет эл фукаролари томонидан яратилган неъматлар айириб ташланмайди, шунингдек, унга олтин заХиралари, илмий салоХиятлар кУшилмайди.

Иктисодий ривожланиш даражасини баҳолашда куйидаги кўрсаткичлардан фойдаланилади: аҳоли жон бошига тУгри келувчи ЯИМ, (ЯММ, мд; миллий иктисодиётнинг тармок структураси; аҳоли жон бошига асосий махсулот турларини ишлаб чикариш; аҳолининг турмуш даражаси ва сифати; иктисодий самарадорлик кӱрсаткичлари.

Узбекистон Республикаси қазилма бойликларга бой мамалакатлар сарасига киритади, заминимизда Менделеев даврий жадвалидаги деярли барча кимёвий элементлар мавжуд.

A Адабиётлар руйхати:



1. Каримов И.А. Узбекистон ХXI аср бУсагасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари. Тошкент, «Узбекистон», 1998.
2. Каримов ИА. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон Хаёт пировард максадимиз Т.: «Узбекиатон», 2000.
3. Каримов И.А. Жамиятимиз мафкураси халкни — халк, миллатни- миллат килишг а хизмат этсин. Т: «Узбекиатон», 1999.
4. Каримов И.А. Узбекистон иктисодий ислоХотларни чукурлаштириш йуллари. т., Узбекистон — 1995.
5. Каримов И.А. Путь нашего народа — это путь независимости свободУ и глубоких реформ, ВУступление Президента Ислама Каримова на сессии кенгаша народнУх депутатов Хорезмской области. Хорезмская правда. 20 март, 1996.
6. Каримов И.
А Биз танлаган йул - демократик тараккиёт ва маърифий дунё билан Хамкорлик йули. Халк сўзи, 2003 йил 25 aпрель, N88.
7. Узбекистон республикаси иктисодиёти. Узбекистон миллий энциклопедияси. Давлат илмий нашриёти, 1998.
8. Узбекистон миллий энциклопедик маълумотнома. Т. «Узбекистон миллий энциклопедияси», 2002.
9. ИшмуХамедов А.Э., Каланова Л.3., РаХминова Т.Ю., РаХимова М.Р. Бозор муносабатлари шароитида миллий иктисодиётнинг ривожланиши Тошкент: «Укитувчи», 1996.
10. 5. Градов А.П. Национальная экономика. Курс лекций.- СПБ.: Специальная литература, 1997.
Download 20,84 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish