Milliy hisoblar tizimi (mht) makroiqtisodiy statistikaning asosiy uslubi, asosi va markaziy bo‘limi

3.MHTdan makroiqtisodiy tahlil va bashoratlash maqsadida foydalanish.
MHT asosida amalga oshiriladigan tahlilning asosiy yo‘nalishlaridan biri iqtisodiy o‘sish darajasi va iqtisodiy kon’yunkturaning tebranishi hisoblanadi.
YaIM hajmini o‘zgarmas baholarda hisoblab uning dinamikasini o‘rganish muhim yo‘nalishlardan biri bo‘lib, u ko‘p jihatdan mamlakat iqtisodiy salohiyatini investitsiyalar hisobiga oshirish bilan bog‘liq bo‘ladi. Iqtisodiy kon’yunkturaning tebranishi ko‘p jihatdan mavjud asosiy fondlardan foydalanish darajasiga bog‘liq.
Iqtisodiy o‘sish darajasi ko‘rsatkichlaridan mamlakatning u yoki bu davrdagi o‘sish tendentsiyalarini o‘rganish, olib borilayotgan iqtisodiy siyosatning samaradorligi o‘rganish uchun foydalaniladi.
3.3.1-jadval
MDH mamlakatlarida YaIM (o‘zgarmas baholarda, 2000 yilga nisbatan
foiz hisobida)⁵ dinamikasi

	2005	2006	2007
O‘zbekiston	129,7	139,4	152,6
Ozarbayj on	188,3	253,2	317,0
Armaniston	178,0	201,5	229,0
Belorussiya	143,4	157,7	171,0
Gurjiston	142,6	156,0	175,0
Qozog‘iston	163,8	181,3	197,0
Kirg‘izston	120,3	124,0	134,0
Moldova	140,8	147,5	152,0
Rossiya	134,7	144,6	156,0
Tojikiston	158,6	169,7	183,0
Ukraina	145,0	155,5	167,0

MDH davlatlari ichida YaIM ko‘rsatkichi bo‘yicha eng yuqori darajaga erishgan mamlakat Ozarbayjon bo‘lib, uning YaIM (o‘zgarmas baholarda) 2000 yilga nisbatan 317,0%ni tashkil etdi.

Tahlilning keyingi yo‘nalishi YaIMdan foydalanish tarkibini o‘zgarishini o‘rganishdan iborat: oxirgi istemol, yalpi jamg‘arish, sof

5. 
   Ўзбекистон республикаси статистика қўмитаси маълумотлари асосида.
   

eksport. Ushbu tahlil asosida yana uy xo‘jaliklari istemoli tarkibini o‘rganish mumkin (masalan, oziq-ovqat mahsulotlari sotib olish ulushi), YalMning mudoafaga, boshqarishga, sog‘liqni saqlashga, ta’lim va ilmiy- tadqiqot ishlariga sarflangan qismi.

3.3.2-jadval

6

	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006	2007	2008	2009
Jami	100,	100,	100,	100,	100,	100,	100,	100,	100,	100,
shu j umladan:
1. Yakuniy iste’mol uchun xaraj atlar j ami	80,6	80,0	78,2	73,0	68,1	64,3	63,5	63,5	64,0	64,2
a) xususiy	60,9	60,6	59,3	54,5	50,9	47,4	47,4	47,0	46,8	46,6
b) davlat	18,7	18,5	18,0	17,4	16,2	15,9	15,3	15,6	16,0	16,2
2. Yalpi jamg‘arish	19,6	21,1	21,2	20,8	24,5	28,0	29,6	28,2	27,8	28,0
3. Sof eksport	-0,2	-1,1	0,6	6,2	7,4	7,7	6,9	5,3	5,2	5,4

YaIMdan foydalanish tarkibida ham ijobiy o‘zgarishlar yuz bergan: yakuniy iste’mol uchun harajatlar ulushi kamayib, yalpi jamg‘arish va sof eksport ulushi ortib borgan. Bunday holat mamlakat iqtisodiyotining barqaror rivojlanib borayotganini, uning kelajagi yanada porloq ekanini va xalqning turmush darajasi rivojlanib borayotganini ifodalaydi.

Savollar, testlar va masalalar.

1. 
   Milliy hisoblar tizimining mohiyati nimada va uning qanday asosiy xususiyatlarini bilasiz?
   
2. 
   1993 yilda qabul qilingan MHTda xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar qanday institutsional sektorlarga ajratilgan?
   
3. 
   Milliy hisoblar tizimida iqtisodiy faoliyat natijalari ko‘rsatkichlari va ularni hisoblash usullari qanday?
   
4. 
   MHTning muhim makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari orasidagi bog‘lanishlarni qanday ifodalash mumkin?
   
5. 
   MHTdagi asosiy hisoblamalar tuzish va ularni hisoblash:
   

• 
  ishlab chiqarish hisoblamasi
  
• 
  daromadlarni hosil bo‘lish hisoblamasi
  
• 
  daromadlarni birlamchi taqsimlanish hisoblamasi
  
• 
  daromadlarni ikkilamchi taqsimlanish hisoblamasi
  
• 
  daromadlardan foydalanish hisoblamasi
  
• 
  kapital bilan operatsiyalar hisoblamasi
  
• 
  tovar va xizmatlar hisoblamasi
  

6. 
   Joriy yilda ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlar asosiy bahoda 360 mln. AQSh dollari, mahsulotlar va importga sof soliqlar - 90 mln.AQSh dollari, oraliq iste’mol - 162 mln. AQSh dollari bo‘lsa, yalpi ichki mahsulotni bozor bahosida hisoblang va «ishlab chiqarish» hisoblamasini tuzing.
   
7. 
   Quyidagi ma’lumotlar aosida «daromadlarni hosil bo‘lishi» hisoblamasini tuzing: Hisobot yilida yalpi ichki mahsulot bozor bahosida 400 mln. AQSh dollari, ishlab chiqarish va importga sof soliqlar - 116 mln. AQSh dollari, yonlanma ishchilarning mexnat xaqqi - 160 mln. AQSh dollarini tashkil etsa, yalpi foyda va yalpi aralash daromadni aniqlang.
   
8. 
   Quyidagi ma’lumotlar asosida yalpi milliy daromad ko‘rsatkichini hisoblang va daromadlarning birlamchi taqsimlanishi» hisoblamasini tuzing (mln. AQSh dollari):
   

l. Iqtisodiyotdagi yalpi foyda va yalpi aralash daromad - 1260

2. 
   Yollanma ishchilarning mehnat haqqi - 1200
   
3. 
   Ishlab chiqarish va importga soliqlar - 560
   
4. 
   Ishlab chiqarish va importga subsidiyalar - 120
   
5. 
   «Tashqi dunyo»dan olingan mulkiy daromadlar - 40
   
6. 
   «Tashqi dunyo»ga berilgan mulkiy daromadlar - 72
   

9. 
   Joriy yilda yalpi milliy daromad 2400 mln. AQSh dollari, «Tashqi dunyo»dan olingan joriy transfertlar - 8 mln. AQSh dollari, «Tashqi dunyo»ga berilgani esa - 6 mln. AQSh dollari bo‘lsa, yalpi milliy mavjud daromadni aniqlang va «daromadlarni ikkilamchi taqsimlanishi» hisoblamasini tuzing.
   
10. 
    Joriy yilda uy xo‘jaliklarini yakuniy iste’moli 1400 mln. AQSh dollari, uy xo‘jaligiga xizmat ko‘rsatuvchi notijorat tashkilotlarning yakuniy iste’moli - 60mln. AQSh dollari, davlat muassasalari yakuniy iste’moli - 400 mln. AQSh dollari tashkil etgan. Yalpi milliy mavjud daromad o‘rganilayotgan yilda 2200 mln. AQSh dollari bo‘lsa, «daromadlardan foydalanish» hisoblamasini tuzing.
    
11. 
    Joriy yilga iqtisodiyot bo‘yicha quyidagi ma’lumotlar berilgan (mln.AQSh dollari)
    

1. 
   Yalpi Milliy jamg‘arish - 804
   
2. 
   «Tashqi dunyo»dan olingan kapital transfertlar - 20
   
3. 
   «Tashqi dunyo»ga berilgan kapital transfertlar - 24
   
4. 
   Asosiy kapitalni yalpi jamlanishi - 500
   
5. 
   Moddiy aylanma vositalar zahiralarini o‘zgarishi - 80
   
6. 
   Sof sotib olingan er va nomoddiy aktivlar - 40
   

Berilgan ma’lumotlar asosida «kapital bilan operatsiyalar» hisoblamasini tuzing.

12. 
    Joriy yildagi quyidagi ma’lumotlar asosida «tovar va xizmatlar» umumlashgan hisoblamasini tuzing (mln.AQSh dollari)
    

1. 
   Yalpi ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlar asosiy bahoda - 5000
   
2. 
   Oraliq iste’mol - 2400
   
3. 
   Tovar va xizmatlar eksporti - 640
   
4. 
   Tovar va xizmatlar importi - 500
   
5. 
   Mahsulotlarga sof soliqlar - 140
   
6. 
   Importga sof soliqlar - 60
   
7. 
   Yakuniy iste’mol xarajatlari - 1560
   
8. 
   Asosiy kapitalni yalpi jamlanishi - 640
   
9. 
   Moddiy aylanma vositalar zahiralarini o‘zgarishi - 360
   

13. 
    Hisobot yilida mamlakat iqtisodiy faoliyati natijalarini ifodalovchi quyidagi ma’lumotlar berilgan (mlrd. so‘m, joriy baholarda):
    

1.	Yalpi ishlab chiqarish tovar va xizmatlar qiymati, asosiy bahoda	2000
2.	Oraliq iste’mol	940
3.	Mahsulotlar va importga soliqlar	140
4.	Mahsulotlar va importga subsidiyalar	42
5.	Yollanma ishchilarning mehnat haqqi	500
6.	Ishlab chiqarish va importga soliqlar	180
7.	Ishlab chiqarish va importga subsidiyalar	50
8.	«Tashqi dunyo»dan olingan mulkiy daromadlar	13
9.	«Tashqi dunyo»ga berilgan mulkiy daromadlar	25
10.	«Tashqi dunyo»dan olingan transfertlar	11
11.	«Tashqi dunyo»ga berilgan transfertlar	5
12.	Yakuni iste’mol xarajatlari: uy xo‘jaligi davlat muassasalari uy xo‘jaligiga xizmat ko‘rsatuvchi notijorat tashkilotlar	40
13.	«Tashqi dunyo»dan olingan kapital transfertlar	6
14.	«Tashqi dunyo»ga berilgan kapital transfertlar	7
15.	Yalpi jamg‘arish: - asosiy kapitalni -moddiy aylanma vositalar zahiralarini o‘zgarish	230 40
16.	Tovar va xizmatlar importi	260
17.	Tovar va xizmatlar eksporti	448

Berilgan ma’lumotlar asosida quyidagi hisoblamalarni tuzing: ishlab chiqarish hisoblamasi, daromadlarni hosil bo‘lish hisoblamasi, daromadlarni birlamchi taqsimlanish hisoblamasi, daromadlarni ikkilamchi taqsimlash hisoblamasi, daromadlardan foydalanish hisoblamasi, sarmoya bilan operatsiyalar hisoblamasi, tovar va xizmatlar hisoblamasi.

1^Hc^om KapuMOB “Eap^a pe*a Ba flacTypflapuMU3 BaTaHUMU3 TapaKKHeTUHu roKcaOTupum, xa^KUMU3 ^apoBOMuruHu omupumra xu3MaT KMagu”. //Xa^K cy3u, 2011 hm, 22 HHBapb.