Миср фалсафаси

Жайнизм мактабининг асосчиси Махавира Вардхамана (э.о. VI аср) ҳисобланади. У айни вақтда Жин - Ғолиб деган тахаллус олган. Бу йўналиш шахснинг борлиғи масаласига катта Эътибор беради. Жайнизм нуқтаи назаридан шахснинг моҳияти дуалистик - маънавий (жива) ва моддий (аджива) маънога эга.
Буддизм ҳам жайнизм сингари эрадан олдинги VI асрда юзага келган. Унинг асосчиси шаҳзода Сиддҳартҳа Гаутамадир, кейинчалик Будда (уйғонган, маoрифатли дегани) номини олган, узоқ муддат давомида зоҳидлик ўтаган ва аскез туфайли уйғониб, чеклашларни инкор этадиган ҳаётни тўғри тушуниш йўлига ўтади.
Бу таълимотнинг негизида 4 та олийжаноб ҳақиқат туради: инсоннинг таваллудидан то вафотигача ҳаёти азоб-уқубат билан боғлангандир; азоб-уқубатнинг сабаби бу - ҳаётга интилиш, ташналикдир; азоб-уқубатдан қутулиш, унинг сабабларини йўқотиш мумкин, бунинг учун мазкур ташналикдан халос бўлиш керак; азоб-уқубатдан қутулишга олиб борадиган йўл бу - ҳаётни фақат ҳиссий завқланиш тарзида ҳам, тарки дунёчилик ва ўз-ўзини азоблаш тарзида ҳам инкор этишдир.
Азоб-уқубатдан қутулиш шахс мавжудлиги ва борлиғининг пировард мақсади, яъни истакларни йўқ қилишдан иборатдир. Буддизмнинг бу принципи унинг ахлоқий соҳадаги концепцияси - чидамлилик ва нисбийлик билан боғлангандир.
Қадимги ҳинд фалсафий мактабларига хос умумий белгиларни қуйидагича кўрсатиш мумкин: теварак олам ва шахс ўзаро боғлангандир; фалсафа инсоннинг ички, руҳий, ботиний дунёсига йўналтирилиши лозим; ҳаётий тамойиллар таркидунёчилик (аскез), ўз-ўзини таҳлил этиш, ўз-ўзини ботинан чуқурлаштириш, фаолиятсизликдан иборат; фалсафа абстракт характерга эга бўлиб, биринчи сабаб муаммосини ҳал қилади. (У инсон руҳига эгалик қилади); ҳаёт ва ўлим мангу айланиб ўзаро алмашиниб туради; ҳар бир инсоннинг яхши ва ёмон ишлари йиғиндиси карма тушунчаси орқали берилади.
Хитой фалсафаси Шан (э.о. 18-12 асрлар) ва Чжоу (э.о. XI-III асрлар) династиялари даврида шаклланган. Унинг манбаларини мифологик дунёқарашлар ташкил этган. Шан династияси даврида бутун оламни яратувчи олий ибтидо - илоҳий шанди (Олий император), Чжоу даврида эса “Осмоннинг иродаси” бўлган.
Шан династияси давридаёқ зулмат ва ёруғлик тўғрисидаги тасаввурлар таркиб топади, уларда зулмат ва ёруғлик предметларга хос ички хусусият деб қаралади, улар ўртасидаги ўзаро қарама-қаршилик нарса-ҳодисалардаги ривожланиш ва ўзгаришларни таъминлайди, деган фикр юзага келади. Қуёшли кун - ёруғлик, булутли кун - қоронғулик, зулмат деб ҳисобланади. Даврлар ўтиши билан ёруғлик билан зулмат ўзининг конкретлилик хусусиятини йўқота бориб, абстракт маъно касб эта бошлайди.
Ёруғлик ва қоронғулик, зулмат ҳақидаги тасаввурлар “И цзин” (“Ўзгаришлар китоби”)да янада ривожлантирилади. Бу китоб ўзгаришларни ёруғлик ва зулмат билан боғлаб тавсиф этади. Воқеаларга бахтли ва бахтсиз деб баҳо беради. “Ўзгаришлар китоби” мистик руҳда бўлиб, кейинчалик кенг қўлланиладиган фалсафий тушунчаларни ишлаб чиқади.
Бу китоб оламни мифологик акс эттиришдан бошлаб то фалсафий англашгача бўлган жараёнларни акс эттиради. Унда қадимги Хитой мифларидаги бошланғич ибтидо (руҳ)лар - Ин ва Ян тушунчаларига кенг ўрин берилади.
Ян - бу эркаклик, ёруғлик ва фаоллик асоси (руҳи), у осмонни бошқаради. Инo - аёллик, қоронғулик ва заиф асос, у ерни бошқаради. Ин ва Ян бир-биридан ажралган ҳолда эмас, балки ўзаро алоқадорликда, ўз кучларини бирлаштирган ҳолда ҳаракат қилади. Ян ва Иннинг ўзаро ўрин алмашиниши ''Йўл''(дао) бўлиб, бутун нарсалар шу орқали ўтади. Дао - ҳаракатдаги нарса-ҳодисалар йўли, айни вақтда олам йўлидир. Инсоннинг энг асосий ва эзгу вазифаларидан бири - оламда ўз ўрнини тушуна олиши, “ўз кучини Осмон ва Ер билан қўша олишидадир”.
Хитой фалсафий фикри кейинчалик беш унсур (биринчи ибтидо) ҳақидаги таълимотда янада ривож топади. Бу таълимот эрадан олдинги биринчи минг йилликнинг бошида ёзилган “Тарих китоби” (“Шу цзинp”)да баён этилган. Бу таълимотга кўра, бутун моддий олам 5 унсур (сув, олов, металл, ёғоч, тупроқ) бирламчи ибтидодан ташкил топган.
Оламни материалистик тушунтиришни назарда тутадиган бу таълимот кейинчалик ҳам ривож топади. Хусусан, э.о. III асрда яшаган Цзоу Ян фикрича, беш унсур - бошланғич ибтидолар ўртасидаги алоқа диалектик йўналишга эга бўлиб, ёғоч - оловни, олов - ер (кул)ни, ер - металлни, металл - сувни (металл- предметларда тўпланадиган намлик кўзда тутилади), сув - ёғочни ҳосил қилади. Шундай қилиб ҳаёт ўзаро боғланган занжирдан иборат. Бундай доира нафақат ҳаётга, балки ўлимга нисбатан ҳам шундай: ёғоч - ерни, ер - сувни, сув - оловни, олов - металлни, металл - ёғочни енгади. Элементларнинг бундай ўзаро алмашишига мувофиқ ҳолда жамиятда ҳам династиялар ҳам ўрин алмашади. Ҳар бир династия юқоридаги элементларнинг бирон-бир белгиси остида ҳукмронлик қилади.
Тарихий манбаларда қайд этилишича, э.о.VIII-V асрларда Чунцю, э.о. V-III асрларда ҳукмронлик қилган Чжанго даврларида Хитойда йирик ижтимоий ўзгаришлар юз беради, “барча мактаблар рақобати” номини олган муҳит юзага келади. Бу даврда қуйидаги мактаблар таркиб топади: Конфуцийлик мактаби; Маоизм мактаби;
Даосистлар мактаби; Легизм мактаби; Номиналистлар мактаби; Натурфайласуфлар мактаби.