Moliya bozori 98-guruh talabasi: Hayitboyev Xudoyberdi

Aksiyalar kotirovkasi – bu aksiyalarning fond birjasidagi bahosi bo‘lib, talab va taklifga ko‘ra belgilanadi hamda kompaniyaning sof daromadi, avval to‘langan dividendlar hajmi, firmaning obro‘si va qimmatli qog‘ozlar bozoridagi o‘rni kabi ko‘plab omillarga bog‘liq bo’ladi.

Aksiyalarning bozor narxi ushbu qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdisi davridagi talab va taklifga ko‘ra belgilanadi. Odatda u amalga oshgan bitimlarning o‘rtacha qiymati sifatida yoki savdo kunining (savdo haftasi) yakuniy narxiga ko‘ra belgilanadi.

Kotirovka narxlari – ma'lum vaqt oralig‘ida qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdisi bo‘yicha operatsiyalar bajarilgan, birjadagi turli sotuvchi va xaridorlar tomonidan taklif etilgan narxlar.

• 1991 yilning bahorida O‘zbekiston hukumatining qarori bilan respublikaning eng yangi tarixida birinchi "Toshkent" O‘zbekiston Respublikasi tovar–xomashyo birjasi tashkil etildi. O‘sha yilning yoziga kelib u tovar sektsiyasida savdolarni o‘tkaza boshladi, qatiy davlat narxlarining belgilanishi amaliyotidan voz kechishni nazarda tutgan bozor munosabatlariga o‘tish, har bir korxona qat’iy belgilangan xomashyo yetkazib beruvchilar va mahsulot iste’molchilariga ega bo‘lgan sobiq Ittifoqning rejali iqtisodiyoti o‘sha davrda barbod bo‘la boshlaganligi xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘zlari uchun eng ma’qul bo‘lgan xomashyo yetkazib beruvchilar hamda mahsulot iste’molchilarini mustaqil ravishda topa oladigan yangi iqtisodiy vositani barpo qilish zaruratini keltirib chiqardi. Tez orada yuz bergan sobiq Ittifoqning tarqalib ketishi davlat tomonidan tartibga solinadigan muayyan qoidalar bo‘yicha tashkil etilgan mustaqil ichki bozorni jadallik bilan yuzaga keltirishning maqsadga muvofiq ekanligini tasdiqladi. Dastlab birja mas’uliyati cheklangan jamiyat shaklida barpo etildi. Qator vazirliklar, idoralar, respublikaning yirik korxonalari uning ishtirokchilari bo‘lishdi. Birjaning ustav fondi 10 mln. rublni tashkil etdi. Biroq, 1991 yil bahor oylarining oxiri va yoz oylarining boshida birja savdolarining shiddat bilan o‘sishi birja ustav sarmoyasining oshirilishi, uning ishtirokchilari tarkibining kengaytirilishi zaruratini keltirib chiqardi. O‘sha yilning avgustida "O‘zbekiston tovar–xomashyo birjasi" mas’uliyati cheklangan jamiyat "Toshkent" O‘zbekiston respublika universal tovar–fond birjasi (qisqartirilgan nomi – "Toshkent" birjasi)ga aylantirildi va uning tarkibida qimmatli qog‘ozlar bozorining dastlabki rasmiy tashkiloti – Fond bo‘limi ochildi. Fond bo‘limi zimmasiga qimmatli qog‘ozlarning uyushgan bozorini tashkil etish (fond boyliklari bilan birja savdolarini tashkil qilish), birjaning brokerlik o‘rinlarini sotish, birjaning ustav sarmoyasini shakllantirish maqsadida uning aksiyalarini joylashtirish vazifalari yuklatildi.

• 1991 yilning sentyabrida Biznes milliy universiteti bazasida "Toshkent" birjasi "Aksiyalashtirish. Qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalar" maxsus o‘quv kursini tashkil etdi. Savdo zalining fond sektsiyasida ishlashni xohlovchi barcha brokerlar ushbu kursda o‘qishlari lozim edi. Bir yilning o‘zida Fond bo‘liminint tarkibi shakllandi. Brokerlik joyining narxi 100 ming rublni tashkil etdi. O‘sha yilning ko‘z oylari mobaynida me’yoriy hujjatlar paketini ishlab chiqish bo‘yicha jiddiy ishlar olib borildi va bu ishlar 1992 yilning boshiga kelib tugatildi. O‘sha yilda "Toshkent" birjasi Fond bo‘limi to‘g‘risida, brokerlik joyi to‘g‘risida, Fond bo‘limining a’zolari to‘g‘risida, Ekspert, Malaka, Kotirovka, Nizolar bo‘yicha komissiyalar to‘g‘risida tasdiqlangan nizomlarga va eng asosiysi, boshqa respublikalar, shuningdek, g‘arbiy Evropa davlatlari hamda AQSH fond birjalari tajribalarini inobatga olgan holda ishlab chiqilgan qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalarni amalga oshirish qoidalariga ega edi. 1992 yilning yanvarida "Toshkent" birjasining Fond bo‘limi respublikada birinchi bo‘lib qimmatli qog‘ozlar bilan muntazam savdolarini o‘tkazishga kirishdi. O‘sha 1992 yilda "Toshkent" birjasi Fond bo‘limining qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalar bo‘yicha aylanmasi 26 mln. rublni tashkil qildi. Savdolarga banklarning aksiyalari, turli birjalarning fond boyliklari toifasiga kiritiladigan brokerlik joylari, shuningdek, ishlab chiqarish tijorat yo‘nalishidagi dastlabki aksiyadorlik jamiyatlarining paydo bo‘la boshlagan aksiyalari qo‘yildi. Fond bo‘limi o‘sha yilda qimmatli qog‘ozlar bozori ishtirokchilarining faoliyatini tartibga soluvchi me’yoriy hujjatlar bo‘lmagan sharoitda va o‘zi yaratgan qoidalar asosida ish olib bordi Fond bozorining respublika miqyosidagi dastlabki yirik muassasasi bo‘lgan Fond bo‘limi nafaqat dastlabki emitentlar va sarmoyadorlarning, balki Moliya vazirligining ham e’tiborini tortdi. Moliya vazirligi o‘sha yil endigina fond bozoriga nisbatan o‘z munosabatini belgilay boshlab, uni tartibga solishga harakat qildi.

• Barcha fond birjalarida bo‘lgani kabi, savdolarda ishtirok etish uchun faqat Moliya vazirligining qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalarni amalga oshirish huquqini beruvchi maxsus litsenziyasiga ega bo‘lgan birja a’zolariga ruxsat etildi. Faoliyatining dastlabki yilida "Toshkent" RFB o‘z qo‘l ostiga 250 nafar a’zolarni, shu jumladan, AQSH, Germaniya, Rossiya, Pokiston davlatlarining vakillarini birlashtirdi, ularning deyarli to‘rtdan bir qismini xususiy shaxslar tashkil etdi. Birja a’zoligiga kirish shartlari brokerlik joyining sotib olinishini va muntazam a’zolik badallarining to‘lanishini nazarda tutdi. Qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalar qilish qoidalarida savdolarda birjada ro‘yxatga olingan har bir brokerlik idorasidan uning to‘rtta vakili ishtirok etishiga ruxsat berildi, ushbu vakillardan ikkitasi bitimlarni tuzishda imzo chyokish huquqiga ega edi. Sarmoyadorlar va jamoatchilik narxlar kotirovkasi to‘g‘risidagi axborotni informatsion lavha va birja axborot byulletenlari yordamida olishi mumkin edi. Umumiy va maxsus birja xizmatlaridan tashqari, fond birjasi doirasida malaka, ekspert, kotirovka, nizolar bo‘yicha komissiyalar va makleriat faoliyat ko‘rsatdi. Malaka komissiyasi brokerlarning malakasini va ularga qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalar o‘tkazish uchun ruxsat etilishi mumkinligini belgilab berar edi. Kotirovka komissiyasi qimmatli qog‘ozlar kotirovkasini o‘tkazish bilan birga, birja axborot byulletenlarini tuzar edi. Nizolar bo‘yicha komissiya esa, savdolar o‘tkazilishi vaqtida yuzaga kelgan tortishuvlarni, shuningdek, bitim tuzilganidan keyin, birja shartnomalarining bajarilishi jarayonida sodir bo‘lgan bahslarni hal qilib berardi. Makleriat savdolarni tayyorlash, tashkil etish va o‘tkazish ishlarining bajarilishini ta’minlab turdi.

O‘sha yilda Ekspert komissiyasi alohida rol o‘ynadi. Ya’ni u aksiyalarga ekspert bahosini berish bilan birga, ularning kotirovkaga va birja savdolariga kiritilishiga ruxsat etilishini amalga oshirdi. "Toshkent" Respublika fond birjasida savdolar o‘tkazishning qoidalariga binoan, barcha emitentlarning moliyaviy–xo‘jalik faoliyati va investitsion jozibadorligi puxta tahlil qilinib, uning natijalariga ko‘ra ekspert komissiyasi mazkur emitentning aksiyasini savdolarga taqdim etilgan qimmatli qog‘ozlar ro‘yxatiga kiritish yoki kiritmaslik haqida qaror qabul qilardi.

• O‘sha yilda Ekspert komissiyasi alohida rol o‘ynadi. Ya’ni u aksiyalarga ekspert bahosini berish bilan birga, ularning kotirovkaga va birja savdolariga kiritilishiga ruxsat etilishini amalga oshirdi. "Toshkent" Respublika fond birjasida savdolar o‘tkazishning qoidalariga binoan, barcha emitentlarning moliyaviy–xo‘jalik faoliyati va investitsion jozibadorligi puxta tahlil qilinib, uning natijalariga ko‘ra ekspert komissiyasi mazkur emitentning aksiyasini savdolarga taqdim etilgan qimmatli qog‘ozlar ro‘yxatiga kiritish yoki kiritmaslik haqida qaror qabul qilardi.

Qimmatli qog‘ozlar savdolariga ruxsat berish tadbiri quyidagi tarzda amalga oshirildi. Emitent birjaga uning qimmatli qog‘ozlarini ro‘yxatning ma’lum bo‘limiga kiritish to‘g‘risidagi ariza bilan murojaat etib, ushbu arizaga listing bo‘yicha komissiya uchun korxona faoliyati bilan tanishib chiqish va uning moliyaviy ahvolini baholash imkonini beruvchi hujjatlar to‘plamini ilova qilardi. Listing bo‘yicha komissiya tarkibiga birja a’zolarining vakillari, shuningdek, chetdan jalb etilgan buxgalterlik hisobi va moliyaviy–xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish, bank ishi, fond bozorini qonun jihatdan tartibga solish sohasidagi ekspertlar kiritiddi.

• Qimmatli qog‘ozlar savdolariga ruxsat berish tadbiri quyidagi tarzda amalga oshirildi. Emitent birjaga uning qimmatli qog‘ozlarini ro‘yxatning ma’lum bo‘limiga kiritish to‘g‘risidagi ariza bilan murojaat etib, ushbu arizaga listing bo‘yicha komissiya uchun korxona faoliyati bilan tanishib chiqish va uning moliyaviy ahvolini baholash imkonini beruvchi hujjatlar to‘plamini ilova qilardi. Listing bo‘yicha komissiya tarkibiga birja a’zolarining vakillari, shuningdek, chetdan jalb etilgan buxgalterlik hisobi va moliyaviy–xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish, bank ishi, fond bozorini qonun jihatdan tartibga solish sohasidagi ekspertlar kiritiddi.

Dunyoda birinchi fond birjasi 1773 yilda Londonda brokеrlar tomonidan qimmatli qog’ozlar bilan savdo qilish uchun tashkil etildi.U dastlab qirollikning pul alshmashtirish banki binosining bir qismida ijaraga joylashadi. 1791 yilda Filodеlfiyada birinchi fond birjasi tashkil etilgan. 1792 yilda Nyu-York fond birjasi ochilgan.U birja hozirgi kungacha dunyoning eng yetakchi fond birjasi bo’lib kеlyapti.Hozirgi davrda dunyoning 60 dan ziyod mamlakatlarida 200ga yaqin fond birjalari mavjud. Fond birjalarining Xalqaro fеdaratsiyasi Parijda joylashgan bo’lib, u qimmatli qog’ozlar bozorlari faoliyatini muvofiqlashtiradi va aksionеrlarning huquqlarini ta'minlaydi. Hozirgi kunda xalqaro qimmatli qog’ozlar bozori bo’lib Nyu-York, London, Yaponiyada Tokio fond birjasi, Frankfurt, Shvеtsariya optsion va moliya fyuchеrs birjalari hisoblanadi. Fond birjasi faoliyati bilan bog’liq xorijiy mamlakatlar boy tajribasi nazariy jihatdan ham, amaliyotda ham foydalidir.Shuning uchun ushbu fond birjalari faoliyatining muayyan jihatlarini ko’rib chiqish maqsadga muvofiqdir. Nyu-York fond birjasining taraqqiyot tarixi butun AQShning, qisman Nyu-York shahrining tarixi bilan 1790 yildan buyon uzviy bog’liqdir.AQSh eng rivojlangan mamlakatga aylandi.AQShda yetarli tabiiy rеsurslar mavjud bo’lib, bu yеrda rivojlangan transport tizimi yaratildi, malakali ishchi kuchi, tajribali mеnеdjеrlar tayyorlandi. Nyu-York fond birjasida taxminan 70 ta birlashmalarni, asosan o’rtoqlik va 2-3 firmalar birlashmalarining vakillari bo’lgan 420 ta birja a'zolari maklеr bo’lib ishlaydi. hеch bir birja a'zosi maklеr sifatida fond birjasining ruxsatisiz maklеr sifatida ishlay olmaydi. Maklеrlar bir yilda 8 marotaba bir hafta davomida tuzilgan shartnomalar haqida hisobot tuzadi. AQSh qimmatli qog’ozlar va fond birjalari komisiyasining yangi va ikkilamchi emissiyalar to’g’risida to’la axborot bеrilishini, shu jumladan, kotirovkasi bo’lgan qimmatli qog’ozlar hususida kompaniyalar va brokеrlar bеrayotgan hamma e'lonlarni nazorat qilish tajribasini ko’rib chiqish qiziqarlidir. Ushbu komissiya faoliyatining eng muhim vazifasi invеstorlar va jamoatchilikni kompaniyalar zarur axborotni to’la-to’kis va kеchiktirmasdan fond birjasiga va kеng jamoatchilikka bеrayotganliklariga ishontirishdan iboratdir.

AQShda qimmatli qog’ozlar bozori boshqariladigan vaqat’iy tartibga solib turiladigan tizimdir. Ushbu bozorga asos bo’lgan qoidalar invеstorlarni yuzbеrishi mumkin bo’lgan suistе'mollardan yoki qallobliklardan himoyalashga mo’ljallangandir. Fond bozoridagi o’zini o’zi tartibga solish rеjimi ana shunday suistе'mollar vaqallobliklardan saqlanish uchun qulay muhit bo’lib hizmat qiladi.Mamlakat bu soxada yigirmanchi yillarning oxirida – «buyuk turg’unlik» arafasida juda katta tajriba orttirdi. O’sha vaqtda chiqarilgan qimmatli qog’ozlarning qiymati 50 mlrd. dollardan oshib kеtgan edi. Shu bilan birga, ularning yarmidan ko’prog’i hеch narsa bilan ta'minlanmagan edi. Aksionеrlarni jalb etish uchun to’g’ridan - to’g’ri aldash va moliyaviy hisobotlarni sohtalashtirish yo’li kеng yoyildi. Dividеndlar foyda hisobidan emas, balki navbatdagi emissiya bilan jalb etiladigan sarmoya hisobidan to’landi. Bu esa muqarrar sur'atda falokatga olib borar edi. AQSh hukumati 1933-34 yillarda vujudga kеlgan vaziyatni tahlilqilib, fond bozori faoliyatini taribga soladigan bir qancha qonunlar qabul qiladi hamda qimmatli qog’ozlar va fond birjalari bo’yicha komissiya (QQFBK) tashkil etadi. QQFBKning asosiy vazifasi qimmatli qog’ozlar bozorlarini batartib vaqonunhamda mе'yorlar asosida ishlashini, mutaxassislar o’z mijozlariga adolatli munosabatda bo’lishlarini ta'minlashdan, invеstorlar invеstitsiyalar haqida qarorlar qabul qilish chog’ida korporatsiyalar o’zlari haqidagi barcha muhim axborotga yo’l ochib qo’yishlarini ta'minlashdan iboratdir.

Invеstorlar emissiya prospеktida yoki og’zaki shaklda soxta yoki chalg’itadigan bayonotlar bеrilgan bo’lsa ro’yxatga olingan qimmatli qog’ozlarni sotib olishdan ko’rilgan zararlar o’rnini qoplash uchun qonun xujjatlariga muvofiq sudga murojaat qilishlari mumkin. Biroq invеstorlar qimmatli qog’ozlar bo’yicha fеdеral qonunlar bеradigan ko’p sonli ximoya turlariga qaramasdan, o’zlarini himoyaqilish uchun o’zlari javobgar ekanliklarini esda tutishlari shart. Nyu-York fond birjasi. AQShning bosh birjasi va jahonning eng katta birjasidir. U 1972 yilda tashkil topgan. Nyu-York fond birjasi korporatsiya bo’lib, uning ishiga ushbu korporatsiyaning a'zolari tomonidan saylanadigan dirеktorlar kеngashi raxbarlik qiladi. Dirеktorlik kеngashi birja mеxanizmining faoliyat ko’rsatishiga javob bеradi, birja siyosatini bеlgilaydi, yangi a'zolarni qabul qilish, qimmatli qog’ozlarni kotirovkaga kiritish masalalarini hal qiladi. Birjadagi opеratsiyalarni faqatgina ularning a'zolari amalga oshirishi mumkin. Nyu-York fond birjasi quyidagi toifalarga bo’linadi: Mutaxassislar. Bu birjaning opеratsiyalar zalidagi eng faol kishilardir. Ularning xar biriga birjada kotirovka qilinadigan bir yoki bir nеcha qimmatli qog’ozlar biriktirilgan. Ular brokеrlar va dilеrlar sifatida faoliyat ko’rsatadi. Birinchi holatda ular brokеrlar uchun dilеrlar sanaladi, ya'ni ma'lum miqdordagi mukofot haqi evaziga brokеrlarning buyurtmalarini bajaradi. Ikkinchi holatda mutaxassislar qimmatli qog’ozlarni ularning narxlari oshganda sotish yo’li bilan yoki narxlar pasayganda ularni xarid qilish yo’li bilan o’zlariga biriktirilgan qimmatli qog’oz yoxud bir nеcha qimmatli qog’ozlar bo’yicha savdo - sotiqning likvidligi va barqarorligini ta'minlaydi.

• E’tiboringiz uchun raxmat