Moliyaviy hisobot auditining maqsadi va uning asosiy tamoyillari

1.3-jadval Sho’ba korxonasi kapitalida 100% ishtirok etilgan holatda

bosh va sho‘’ba korxonalar balanslarini umumlashtirish usuli (ming so‘mda)⁸

Ko‘rsatkachlar	Bosh korxona «Yakka- saroy» KSZ	Sho‘ba korxona “Pronto terstile group” MChJ UK	Yig‘ma balans	Umumlashtirish		Konsolid atsiya lashgan balans
				qo‘shish	ayirish
1	2	3	4	5	6	7
Aktiv
Bosh korxonaning sho‘’ba korxonasiga qo‘ygan kapitali	20000	-	20000	-	20000	-
Boshqauzoq muddatli aktivlar	1435127	15656	1450783	-	-	1450783
Sho‘’ba korxonalardan olinadigan schyotlar	14151	21225	35376	21225	14151	-
Joriy aktivlar	3237355	1519	3238874	-	-	3238874
Chetlanishlar	-	-	-	-	-	-
Jami aktiv	4706633	38400	4745033	21225	34151	4689657
Passiv
Ustav kapitali	1637	20000	21637	20000	-	1637
Sho‘’ba va qaram korxonalarga berilgan qarzlar	21225	14151	35376	14151	21225	-
Boshqa passivlar	4683771	4249	4688020	-	-	4688020
Jami passiv	4706633	38400	4745033	34151	21225	4689657

Yuqoridagi 1.3-jadval ma’lumotlari tahlili shuni ko‘rsatadiki, bosh korxonaning sho‘’ba korxonasiga qo‘ygan kapitali 20000,0 ming so‘m yig‘ma balansga qo‘shiladi, ammo umumlashtirish paytida ayirib tashlanadi ya’ni konsolidatsiyalangan balansda aks ettirilmaydi. Buning sababi, Bosh korxonaning qo‘yilgan kapitalini takror qo‘shish oqibatida amaldagi qonunchilikni talablarini buzmaslik va moliya bozorida aktsiyadorlarning aldanib qolmasliklarini kafolatlashdan iboratdir.

Xuddi shunga o‘xshash holatni sho‘’ba korxonalarga berilgan qarzlarni hisobga olishda ham kuzatishimiz mumkin. Bosh korxonaning qarzi 21225,0 ming so‘m va sho‘’ba korxonaning 14151,0 ming so‘m qarzi yig‘ma balansda qo‘shib hisoblanadi, ammo konsolidatsiyalangan balans tuzish paytida ular ayirib tashlanadi. Biroq, Ustav kapitalini konsolidatsiyalash paytida faqat Bosh korxonaning Ustav kapitali 1637,0 ming so‘m umumlashtiriladi. Sho‘’ba korxonaning Ustav kapitali esa faqat yig‘ma balansda aks ettirib qo‘yiladi, xolos.

Majburiyatlarni konsolidatsiyalashtirish jarayonida Bosh va sho‘’ba korxonalar guruhining bir-biriga nisbatan qarzdorlik xususiyatiga ega barcha munosabatlari, shuningdek, ularning natijalari istisno qilinishi kerak. Aks holda Bosh korxonaning moliyaviy holati noto‘g‘ri ifodalanishi mumkin.

Bu borada iqtisodchi olim N.B.Xo‘jabekov “Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot korxonaning alohida moliyaviy hisobotidan hisob tamoyillarini, shu jumladan, aktivlar va majburiyatlarni tan olish, baholash, daromad va xarajatlarni aks ettirish tamoyillarini talqin qilish va qo‘llash nuqtai nazaridan ham farq qiladi” deb ta’kidlaydi”⁹.

Majburiyatlarni konsolidatsiyalashtirishda bosh va sho‘’ba korxonalarning o‘zaro debitorlik, kreditorlik va boshqa qarzlari, avans to‘lovlari, qimmatli qog‘ozlarga xarajatlar, kelgusi davrlar xarajatlari, shuningdek, ular o‘rtasidagi munosabatlar natijasida tashkil etilgan zahiralarni inobatga olish lozim.

O‘zaro bog‘liq tashkilotlar guruhiga kiruvchi korxonalar boshqaruviga ularning hisob siyosati farqlari batafsil bayonini taqdim etish va konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisoboti uchun zarur tuzatishlar kiritish. O‘zaro bog‘liq tashkilotlar guruhi faoliyati natijalarini tekshirishda konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotning aniqligi va ishonchliligiga ta’sir qiluvchi, audit davomida albatta tahlil qilinishi va baholanishi lozim.

Auditorlik tekshiruvlari amaliyotida bugungi kunda konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotda yuzaga keluvchi asosiy xatolar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin:

• 
  bosh va sho‘’ba tashkilotlar ma’lumotlarni konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotga asossiz ravishda kiritish yoki kiritmaslik;
  
• 
  bosh va sho‘’ba tashkilotlar o‘tkazadigan ta’siridan qat’iy nazar konsolidatsiya usullaridan noto‘g‘ri foydalanish;
  
• 
  chet elda joylashgan bosh yoki sho‘’ba tashkilotlar hisobotlar shaklini noto‘g‘ri o‘zgartirish;
  
• 
  o‘zaro bog‘liq tashkilotlar guruhiga kiruvchi korxonalar operatsiyalarini, shuningdek, ularning faoliyati natijalarini konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotda noto‘g‘ri aks ettirish, bog‘liq tomonlar bilan amalga oshirilgan operatsiyalarni ochib bermaslik;
  
• 
  konsolidatsiyalashda o‘zaro bog‘liq tashkilotlar guruhi hisoboti bilan mos kelmaydigan guruh ichidagi hisob-kitoblarning yuzaga kelishi;
  
• 
  noto‘g‘ri yoki to‘liq bo‘lmagan konsolidatsiya tuzatishlari, o‘zaro bog‘liq tashkilotlar guruhi rahbariyati tomonidan ularning tasdiqlanmaganligi;
  
• 
  hisob-kitoblarda va oz ulushni tashkil qiluvchilarning ishbilarmonligi to‘g‘risidagi jamoa fikrini aks ettirishdagi xatolar;
  
• 
  segmentlar bo‘yicha axborotlarni ochib berishdagi va o‘zaro bog‘liq tashkilotlar guruhi hisoboti tushuntirishlaridagi xatolar.
  

Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotlarni tekshirishni tashkil qilishda mos normativ hujjatlarni, ichki auditorlik standartlarini ishlab chiqish va amaliyotga tatbiq etish zarur, deb hisoblaymiz.

10-son MHXS “Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot” 2011 yil may oyida nashr ettirilgan bo‘lib, “kompaniya bitta yoki bir nechta kompaniyani nazorat qilganda konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotni tayyorlash va tuzish printsiplarini belgilaydi”¹⁰.

Amaldagi moliyaviy hisobotning xalqaro standartlarida moliyaviy hisobotlarni konsolidatsiyalash masalalari barcha standartlarni qamrab olmasdan iloji yo‘q, ammo quyidagi standartlar bevosita moliyaviy hisobotlarni konsolidatsiya qilish bilan bog‘liq hisoblanadi:

10-son MHXS “Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot”; 11-son MHXS “Qo‘shma faoliyat”;

12-son MHXS “Boshqa kompaniyalarga qatnashish hissasi to‘g‘risidagi axborotlarni ochiqlash”;

27. 
    son BHXS “Alohida moliyaviy hisobot”;
    
28. 
    son BHXS “Assotsiatsiyalashgan kompaniyalarga investitsiyalar va qo‘shma korxonalar”.
    

Mazkur xalqaro standartda bosh korxonaga - bir yoki bir nechta korxonalarni nazorat qiluvchi, sho‘’ba korxona esa - xo‘jalik subyekti, xususan, korporativ bo‘lmagan xo‘jalik yurituvchi subyekt hisoblanadi, masalan, boshqa subyekt faoliyatini nazorat qiluvchi sherikchilik (bosh (ona) korxona). Bunda bosh korxona sho‘’ba korxonalar axborotlarini qo‘shib, umumlashtirgan holda konsolidatsiyalashtirilgan moliyaviy hisobot tuzadi.

Biroq, MHXS № 10 – “Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot” talablari bo‘yicha quyidagi holatlarda konsolidatsiyalashtirilgan moliyaviy hisobot tuzish shart qilib qo‘yilmaydi:

• 
  agar bosh korxona boshqa bir bosh korxonaning butunlay yoki qisman tasarrufidagi sho‘’ba korxona hisoblanib, bu haqda mulkdorlar xabaror etilgan bo‘lsa;
  
• 
  bosh korxonaning qarz mablag‘lari yoki xususiy kapitali vositalari ochiq bozorda kotirovka qilinmasa, muomalada bo‘lmasa, (mamlakat yoki xorijiy fond birjalarida, shuningdek, mahalliy va mintaqaviy bozorlarda, birjadan tashqari savdolarda);
  
• 
  bosh korxona qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha komissiyaga yoki boshqa bu sohani tartibga soluvchi organga ochiq bozorga qimmatli qog‘oz chiqarish maqsadida o‘zining moliyaviy hisobotini taqdim etgan yoki taqdim etish arafasida turgan bo‘lsa;
  
• 
  bosh korxona ustav kapitalining yakuniy yoki oraliq sherigi hisoblangan boshqa bosh korxona MHXS talablariga muvofiq ravishda e’lon qilish qilish uchun konsolidatsiyalashtirilgan moliyaviy hisobot tayyorlagan hollarda.