|
Gerts vibratori (vibrator – tebranishlarni vujudga keltiruvchi demakdir) deb ataladi. Vibratorning ikkala qismi dastlab o’zgaruvchan manbaidan (induktordan) yuqoriroq potentsiallar farqi vujudga kelguncha zaryadlanadi. Potentsiallar farqi etarlicha yuqori bo’lganda vibratorning ikkala qismi oralig’ida uchqun yuz berib (teshilish) zanjirning ikkala qismini ulaydi. Vibratorning ikkala qismi bir necha marta qayta zaryadlangandan so’ng tebranishlar so’nib qoladi, chunki vibrator zaryadlangan vaqtda olgan energiya elektromagnit to’lqinni nurlantirishga va joul issiqligiga sarflanadi. Keyin induktor vibratorni yangidan zaryadlaydi va jarayon takrorlanaveradi.
Elektromagnit to’lqinlarni qayd qilish uchun vibratordan biror masofa uzoqlikda qabul qiluvchi qurilma – rezonator (R) qo’yiladi. Rezonator vibratorga o’xshash qurilma bo’lib, elektromagnit to’lqinning o’zgaruvchan maydoni ta’sirida unda induktsion tok vujudga keladi. Natijada rezonatorning uchqun oralig’ida mayda uchqunlar vujudga kelib, elektromagnit to’lqinlar qayd qilinayotganligidan dalolat beradi.
Gerts elektromagnit to’lqinlarning qaytishi, sinishsi, interferentsiyasi, difraktsiyasi va qutblanishni tekshirib, optikaning barcha qonunlarini elektromagnit to’lqinlarga qo’llash mumkinligini aniqladi. Gerts tajribalari asosida aniqlangan elektromagnit to’lqinlarning tarqalish tezligi ga, ya’ni yorug’lik tezligiga teng bo’lib chiqdi. Bu natija Maksvell nazariyasining to’g’riligini tasdiqladi, chunki Maksvell nazariyasiga asosan, elektromagnit to’lqinlar yorug’lik tezligigda tarqalishi lozim edi. Gerts tajribalarida hosil qilingan elektromagnit to’lqinlarning chastotalari , ya’ni to’lqin uzunliklari () bir necha metrga teng edi. Keyinchalik (1906 yil) P.N.Lebedov uzunligi 6 mm () bo’lgan elektromagnit to’lqinlarni hosil qilish imkonini beradigan juda kichik vibratorni yasadi. Keyinroq (1922 yil) A.A.Glagoleva-Arkadeva yuqori chastotali elektromagnit to’lqinlarni vujudga keltirish usulini ishlab chiqib to’lqin uzunligi 0,1 mm () bo’lgan elektromagnit to’lqinlarni hosil qilishga muvaffaq bo’ldi.
4-rasm
Umuman, elektromagnit to’lqinlar to’lqinlar juda keng intervaldagi chastotalarga ega bo’lishi mumkin. Elektromagnit to’lqinlarni chastotalar yoxud to’lqin uzunliklar bo’yicha klassifikatsiya qilish elektromagnit to’lqinlarning spektri deb ataladi (4-rasm). To’lqin intervallarining nomlari ularning tabiati yoxud tarixi bilan bog’liqdir.
Elektromagnit to’lqinlar ustida olib borilgan tajribalari natijasida atoqli rus fizigi A.S.Popov simsiz telegraf usulini kashf qildi. 1895 yili A.S.Popov metal kukunlarning bir-birlariga yopishishi va buning natijasida yuksak chastotali elektr tebranishlar ta’sirida oz’larining elektr o’tkazuvchanligini orttirish xususiyatidan foydalanib, elektromagnit to’lqinlarni sezadigan birinchi priyomnik yasadi.
5-rasm (A.S.Popov priyomnigining sxemasi)
A.S.Popov priyomnigining sxemasi 5-rasmda chizib ko’rsatilgan. Ichiga metal kukunlari solingan AB shisha nay bu priyomnikning asosiy qismi hisoblanadi, bu qism kogerer deb ataladi. Kogerer galvanik P batareya bilan CDE reledan iborat zanjirga ulangan. Elektromagnit to’lqinlar asbobga yetib borganda kukunlarning elektr o’tkazuvchanligi ortadi va zanjirda tok hosil bo’ladi. Ana shut ok ta’sirida D relening yakori elektromagnitga tortilib E kontaktni tutashtiradi. Natijada elektr qo’ng’iroq ulangan ikkinchi zanjir bekiladi. Bu zanjirga ham tok P batareyadan beriladi. Qo’ng’iroqning bolg’achasi orqaga qaytayotib kogererning naychasiga uriladi, bu turtki ta’sirida kukunlarning dastlabki qarshiligi qaytadan tiklanadi. Shunday qilib, elektromagnit to’lqinlarning priyomnikka ta’siri to’xtashi bilan priyomnik avtomatik ravishda ishlamay qoladi.
Bir yil o’tgach, 1896 yilning martida A.S.Popov fizika-ximiya jamiyatining majlisida dunyoda birinchi bo’lib radiogramma uzatdi. Radiogramma Peterburg universitetining territoriyasida Ximiya institutining binosidan Jamiyatning majlisi bo’layotgan binoga (bu binolar oralig’i 250 m bo’lgan) uzatilgan edi. A.S.Popovning simsiz telegrafni ixtiro qilishi texnikada buyuk o’zgarish yasadi.
6-rasm (Radio to’lqinlarni uzatish va qabul qilish rejimlarida tebranish konturing ishlash printsipi)
7-rasm (Radioaloqaning fizikaviy asoslari)
Foydalanilgan adabiyotlar
Axmadjonov.O Fizika kursi 2 1988 y
Abduraxmanov K.P., Egamov U. Fizika kursi, 2011 y
Savelev I.V. Kurs fiziki. M.: Nauka 1989 y. 2
Do'stlaringiz bilan baham: |
