Muhammadjon Jo’raboyev fonetika chortoq 2019 fonetika

Quyidagi so`zlarda urg`u 1-bo`g`inga tushadi.

Allakim	Hatto			Oblast	Texnika
Ammo	Hech kim			Obraz	Tonna
Aslo	Kelma			Oshiq	Traktor
Atom	Kelsin			Oyday	Yam-yashil
Ayrim	Kimdir			Poyezd	Yangra
Aytma	Kimdir			Proza	Yaqin
Ba’zan	Kofe			Qancha	Yashna
Barcha	Kuldir			Qaysi	Yaxlit
Doim	Lampa			Qip-qizil	Yayra
Doir	Lekin			Radio	Zavqim
Doktor	Leksiya			Rektor	Zero
Garchi	Ma’zur			Ruchka
Hamma	Mashq			Silos
Har kim	Mohir			Sintaksis
Quyidagi so`zlarda urg`u 2-bo`g`inga tushadi.
Afsuski		Direktor	Kartina		Munis
Ahil		Dotsent	Mudir		Nafis
Albatta		Fontan	Muhim		Respublika
Bolamday		Gazeta	Muhit		Shamolday
Brashyura		Hamisha	Mumkin
Quyidagi so`zlarda urg`u 3-bo`g`inga tushadi.
Astronomiya			Romandan
Konstitutsiya			Sanatoriya
Matematika			monografiya

Lekin tilimizda urg‘u olmaydigan qo‘shimchalar ham bor. Ular quyidagilar:

URG‘U OLMAYDIGAN SHAKLLAR

1. -la fe’l yasovchi ko‘makchi morfema. Ushbu ko‘makchi morfema sifatdosh yoki kelasi zamon shakli sanalgan r qo‘shimchasi bilan birga qo‘llanganda -lar ko‘plik shakliga o‘xshab ketadi. Ular urg‘u olish-olmasligidan tashqari yana gapda qanday so‘zlar bilan bog‘lanishi, grammatik qo‘shimchalarni qabul qilishiga ko‘ra ham zidlanadi. Solishtiring: 1. Rabbim meni qo‘llar. 2. Menga tanish bu qo‘llar.

1-gapda -lar urg‘usiz, 2-gapda -lar urg‘uli.

2. Fe’lning -ma bo‘lishsizlik shakli. Bu shaklni -ma ot va sifat yasovchi shakldan farqlash kerak.Solishtiring:1. Bu yerdan paxta terma. 2. Bu terma Farg‘ona xalq og‘zaki ijodi namunasidan. 3. Terma jamoamiz g‘olib bo‘ldi.

1-gapda -ma urg‘usiz, 2- va 3-gaplarda urg‘uli.

3. -mi, -chi, -a (-ya) -u (-yu), -da, -ku, -oq (-yoq),-ov (-yov), -gina (-kina, -qina),-dir yuklamalari. Mazkur yuklamalar so‘zlarga qo‘shilib qo‘shimcha ma’no yuklaydi, natijada urg‘u singari boshqa bo‘g‘inlardan alohida ta’kidlanib aytiladi. Yuklamalarga shakldoshlik xususiyatiga ega bo‘lgan ko‘makchi morfemalarning borligi urg‘u qo‘yish yoki qo‘ymaslik masalalarida qiyinchilikni yuzaga keltiradi. Solishtiring:

Urg‘uli, yuklamaga shakldosh qo‘shimchalar	Urg‘usiz, yuklama
Bu ishchì amakim bo‘ladi.	Ìsh-chi, ishni nima qilamiz?
Varaqlarni sanà.	Sèn-a, sen shuni eplaysanmi?
Kitoblaringiz ukamdà, do‘stim.	Javlonbek mening ukàm-da, o‘rtoq
Qo‘rqòq oldin musht ko‘taradi.	Bugùnoq bajarilsin.
Onaginàm, siz kutgan kunlar keldi.	Bu qiyin masalani mèngina ishlay olaman.

4. -dek, -day, -chao‘xshatishni ifodalovchi shakllar: akàmdek, fì̀lday, pashshàcha.

-cha qo‘shimchasi kichraytirish ma’nosini ifodalab kelsa urg‘uli sanaladi: Bu yosh yigitchà kim bo‘ldi ekan?

O‘xshatish ma’nosini ifodalab ravish yasovchi bo‘lsa urg‘usiz sanaladi: Sen yigìtcha jang qilmayapsan.

5. -ta (dona son), -tacha, -larcha, -lab (chama son) qo‘shimchalari:ùchta, yùztacha, ò’nlarcha, mìnglab.

6. -man, -san, -miz, -siz, -dir bog‘lamalari, ya’ni ismlarni kesimga xoslovchi shakllar: talabàman, yòshsan, kitobxònmiz, posbònsiz, adabiyòtdir.

-siz shaklibog‘lama vazifasida kelganda urg‘usiz, sifat yasovchi qo‘shimcha vazifasida kelganda esa urg‘uli sanaladi:

Solishtiring: 1. Siz mening eng mehribon kishim – onàmsiz.

2. Na qilay, do‘stlar, onamsìz to‘yim bo‘ldi.

7. Zamon qo‘shimchalari: bòrdi, bòrmoqda, bòryapti

8. Otasi va bobosining ismini anglatuvchi -ov(a), -yev(a), -ovich, -yevich kabi qo‘shimchalar ham urg‘u olmaydi.

9. Uchun, bilan, sari, sayin, singari, kabi, haqida, to‘g‘risida, qadar, uzra, tufayli sof ko‘makchilari:Vatàn haqida, o‘qituvch̀im singari, yuràk qadar, osmòn uzra va h.k. Ost, yon, ust, old, orqa, ro‘para, oldin, avval, keyin, so‘ng, tomon, qosh, bo‘yi, bo‘ylab, qarab, ko‘ra, deya, deb, atab vazifadosh ko‘makchilari mustaqil so‘z vazifasida kelmaganda, ya’ni ular atash ma’nosini yo‘qotganda urg‘u olmaydi, shuning uchun ham urg‘u sof yoki vazifadosh ko‘makchidan oldin kelgan mustaqil so‘zning oxirgi bo‘g‘iniga tushadi: yìl bo‘yi, gàp ustida, maktàb qoshida va h.k.

10. Fe’lning buyruq-istak mayli shakllari: kèlsin, kò‘rgin, ò‘qisinva b.

11. Bo‘lishsizlik, belgilash, gumon olmoshlarida urg‘u oxirgi bo‘g‘inga tushmaydi: héch kim, héch nima, hár kim, hámma, bárcha, báriva h.k.

12. Qo‘shma va takroriy so‘zlarda urg‘u oxirgi bo‘g‘inga qo‘yilmaydi: qìrqbesh, yìgirma olti, àytib qo‘ydi, yòzib berdi, bìtta-bitta, dòna-dona, kàtta-katta, sàp-sariq, òppoq (qatòr-qatòr bundan mustasno)va h.k.

Juft so‘zlarda asosiy urg‘u, asosan, ikkinchi qismdagi oxirgi unliga tushadi: yosh-qarì, aka-ukà, oq-qorà.

URG‘U OLMAYDIGAN QO‘SHIMCHALAR(takroran bo’lsa ham)

1. 
   Fe’lning bo‘lishsizlik shakllari: -may, -mas, -masdan, -maslik...
   
2. 
   Fe’lning zamon shakllari: -di, -gan, -ib, -yap, -moqchi, -moqda...
   
3. 
   Fe’lning shaxs-son shakllari: -man, -san, -miz, -siz
   
4. 
   Fe’lning kelasi zamon gumon sifatdoshi: -ar, -mas
   
5. 
   Fe’lning mayl shakllari: -gin (-kin, -qin), -sa, -sin, -ay, -ngiz...
   
6. 
   Barcha qo’shimcha yuklamalar: -mi, -chi, -a, -ya, -gina, -dir, -oq, -yoq, -ey, -ku, -da...
   
7. 
   Ravish yasovchi qo’shimchalar: -cha, -dek, -dey, -larcha, -ona...
   
8. 
   Sonlarning ma’no turini hosil qiluvchi qo’shimchalar: -ta, -larcha, -dan, -tadan, -ov, -ala, -lar...
   
9. 
   Ko’makchilar: bilan, uchun, kabi, singari...
   
10. 
    Familiya oxiriga qo‘shiluvchi qo‘shimchalar: -ov, -ova, -yev, -yeva
    
11. 
    Gumon olmoshi yasovchi qo`shimcha: -dir
    
12. 
    O`xshatish ma’nosini ifodalovchi qo`shimchalar: -dek, -day, -cha
    
13. 
    Fe’l yasovchi –la va –a qo`shimchasi: gulla (urg`u “gul” so`ziga tushgan)
    

Urg’uning ma’no farqlashi

So‘z urg‘usining yana bir vazifasi ikki va undan ortiq bo‘g‘inli so‘zlarning ma’nolarini farqlash uchun qo‘llaniladi:urg‘u so‘z bo‘g‘inlarida almashsa, ma’no ham o‘zgaradi, urg‘uni bir bo‘g‘inga qo‘ysak, boshqa ma’no, ikkinchisiga qo‘yganda esa o‘zga birma’no anglashiladi.Bunday urg‘u erkin urg‘u sanaladi.

akadémik (ot) – akademík (sifat)

botànik (ot) – botanìk (sifat)

bòg‘lar (fe’l) – bog‘làr (ot)

ètik (sifat) – etìk (ot)

gùllar (fe’l) – gullàr (ot)

hòzir (ravish) – hozìr (sifat)

kundà (ot) – kúnda (ravish)

lírik (ot) – lirík (sifat)

mòda(ot,rasm,odat)–modà (ot, jonivorning urg‘ochisi)

òlma(fe’l) – olmá(ot)

òrgan (ot, tashkilot yoki a’zo) – orgán (ot, musiqa asbobi)

qayísh (ot, taom yoki tasma) – qàyish (fe’l, harakat)

qo’́llar (fe’l) – qo‘llár (ot)

sinòptik (ot, ob-havoni kuzatuvchi) – sinoptík (sifat, ob-havo sharoitlariga oid)

sòya (ot, o‘simlik) – soyà (ot, ko‘lanka)

túgma (fe’l) – tugmá (ot)

xotìncha (ravish, xotinchasiga) – xotinchà (ot, kichkina xotin)

yángi(ravish) – yangí(sifat)

shahàrcha (ravish, shaharliklarga xos) – shaharchà (ot, kichik shahar)

chòg‘lar (fe’l, harakatga da’vat qilish) – chog‘làr (ot, damlar, paytlar)

GAP URG’USI

Gap tarkibidagi so’zlardan birining boshqalaridan kuchliroq talaffuz qilinishi gap urg‘usi yoki mantiqiy urg‘u deyiladi

Gap urg‘usi yana mantiqiy, ma’no, frazaviy, logik, ohang, intonatsion kabi nomlar bilanham ataladi.Gap urg‘usini olgan so‘z, ko‘pincha, kesim yonida keladi.

So‘roq olmoshlari, ajratilgan bo‘laklar gapning qaysi o‘rnida kelishidan qat’i nazar alohida ohang bilan talaffuz qilinadi, natijada ularni mantiqiy urg‘u olgan bo‘lak sifatida talqin qilishimizga asos bo‘ladi. M: Kim bugun darsga kelmadi?; Sizni,bo’lajak talabalarni, o’zgacha baxtingiz bor-da!