Mundarija: I. Kirish

2.3. Neft va gazni qayta ishlash jarayonlari
Gazni qayta ishlash zavodlaridagi asosiy jarayon bu – benzinsizlantirish jarayoni hisoblanadi. Qayta ishlanadigan neft gazni hajmidan, bu gazdagi zarur kompo nentlardan ajratish darajasiga va boshqa omillarga ko`ra benzinsizlantirishni to`rt usuli mavjud.

• 
  Kompressorlash
  
• 
  Past temperaturali kondensatsiya va reflikatsiya
  
• 
  Absorbiyalash
  
• 
  Adsorbiyalash
  

Benzinsizlantirishni kompressorlash usuli gazni siqishga asoslangan bo’lib, havoli va suvli sovutkichlardasovitiladi. Bunda gaz tarkibidagi og’ir uglevrdorodlar va bug’lari kondensatsiyalanadi, so’ngra separatorlarda ajratiladi. Bu usul orqali gazdan zarur yetarli darajada ajratish imkonini ta`minlaydi va komponentlar odatda bosh qa benzinsizlashtirish usullari bilan birikkan holda o’tkazish talab etiladi. [7]
Gaz yoki burlarni gaz yoki bug`li aralashmalardagi komponentlarining suyuqlikda yutilish jarayoni absorbsiya deb nomlanadi. Yutilayotgan gaz yoki bug` absorbtiv, yutuvchi suyuqlik esa - absorbent deb ataladi. Ushbu jarayon selektiv va qaytar jarayon bo’lib, gaz yoki bug` aralashmalarini ajratish uchun xizmat qiladi. Absorbsiya suyuq yutkich gazni yutadi. Absorbsiya jarayoni sxematik tarzda rasmda ko`rsatilgan. Absorberga kelayotgan gaz kirish eritkichi – absorbent tomonidanyutiladi.Tayyor mahsulot hisoblangan  chiqish eritmasi M<sub>chiq</sub> absorberdan ishlab chiqarishga tanlab olinadi. Absorberlarni avtomatlashtirishda chiquv chi eritma konsentratsiyasini, sath va bosimini rostlashni ta`minlash talab qilinadi. Absorber avtomatlashtirish obyekti sifatida xususiy hosilali differensial tenglamalar bilan tavsiflanadi. Bu shu bilan izohlanadiki, jarayonda suyuqlikning butun hajmi ishtirok etadi. Absorbsiya jarayonlanlari modellarini soddalashtirish maqsadida ular approksimatsiyasi o`tkaziladi, ya`ni ular odatdagi dinamik bo`g`inlar ko`rinishida tarkibiy ifodalanadi. Bu holda absorbsiya jarayoni sof kechikuvchi ikkinchi tartibli nodavriy bo`g`in bilan tavsiflanadi. Absorberlarning o`lchamlari katta bo`lgani uchun ular “absorbent sarfi – chiqish eritmasi konsentratsiyasi” kanali bo`yicha katta inertsionligi va kechikish vaqtlari bilan ifodalanadi.

Absorberni avtomatlashtirish sxemasi uchun absorberdagi eritma sathini va gaz bosimini avtomatik rostlash yuqorida qarab chiqilgan sxemalarga ko`ra amalga oshiriladi. Chiqish eritmasi konsentratsiyasi rostlash uchun ular konsentratsiya datchigi 1-1 bilan o`lchanadi, undan chiqqan signal rostlashning izodrom qonuni bilan ko`rsatuvchi va o`zi yozar asbob 1-2 ga keladi. Rostlovchi ta`sir masofadan turib boshqarish 1-3 paneli orqali absorberga absorbentni uzatish ijrochi mexanizm 1-4 vositasida o`zgartiradi. Yutilgan komponentni ajratib olish ya’ni desorbtsiya jarayonini avtomatik rostlash sxemasi quyidagidan iborat. Yutuvchi komponentni absorberga stabil holatda uzatilishini sarf rostlagichi (poz 1,2) ta’minlaydi. Sath rostlagichi (poz 5,6) absorber to’llagichida sathni, temperatura rostlagichi (poz 3,4) esa absorberda yutuvchi komponent temperaturasini ushlab turadi. Temperatura rostlagichi (poz 7,8) desorberga beriladigan bug’ miqdorini o’zgartirib undagi haroratni stabil holatda bo’lishini ta’minlaydi. Temperatura rostlagichi (poz 9,10) esa deflegmatordan keyingi gazni temperaturasini suvni berilishini o’zgartirish yo’li bilan stabil holatda bo’lishini ta’minlaydi. Separatorda komponent sathini stabil holatda saqlash uchun esa sath rostlagichi (poz 11,12) xizmat qiladi. Gaz sarfini o’zgarishida nisbat rostlagich (gaz-absorbent) qo’llaniladi. Gaz qatlamida yutiladigan gaz konsentratsiyasi o’zgarganda nisbat rostlagichi “gaz-absorber” gaz konsentratsiyasi bo’yicha tuzatsh kiritadi. Desorberdagi temperatura rostlagicha desorberdan chiqadigan gaz tarkibiga nisbatan tuzatish kiritish va desorberga beriladigan gaz sarfini kamaytirish mumkin. Agar desorbtsiya jarayoni ortiqcha bosim va vakuum ostida olib borilsa, gazning separatordan chiqishiga qo’shimcha gaz bosimi rostlagichi o’rnatiladi. Oziq-ovqat sanoatida absorbtsiya jarayonini boshqarish uchun hozirgacha hisoblash mashinalari qo’llanilmagan. Agar qo’llanilsa jarayonini optimallashtirishga erishiladi. [8]
Benzinsizlantirishni adsorbiyalash usuli C₃ H₈ uglevodorodlar miqdori 50 dan 100 g/m³ gacha bo`lgan neft gazlarni qayta ishlashda qo`llaniladi. U adsorbentlar yuzasiga bug`lar va gazlarni yutilishiga sabab bo`ladi. Adsorbent sifatida odatda aktivlangan ko`mirdan foydalaniladi. Bunda adsorbent gazdagi og`ir uglevodorodlar asta – sekinlik bilan to`yinadi. Yutilgan uglevodorodlarni haydash va adsorbentni qayta tiklash uchun o`ta qizdirilgan suv bug`i bilan ishlov beriladi. Adsorbentdan haydalgan suv va uglevodorod bug`lari aralashmasi sovutiladi va kondensasiya lanadi hamda olingan beqaror benzin osongina suvdan ajratiladi. Adsorbiyalash jarayonlari qo`llanilishidagi kamchiligi ularning davriy ishlashidir. Gazlarni fraksiyalarga ajratishni absorbsiya – rektifikatsiyalash usuli quyida keltirilgan.
Absorbsiya – rektifikatsion usul neftdan ajralib chiqgan gazni fraksiyalarga ajratish texnologik tizimi. Jarayonni amalga oshirishdan maqsad, neftni qayta ishlashda chiqayotgan gaz tarkibidagi yengil uglevodorodlarni alohida komponent holida ajratib olipensh yoki tozlikdagi uglevodorod fraksiyasini ajratib olish.
To`yingan gazlarni fraksiyaga ajratishda quyidagi mahsulotlar olinadi:

1. 
   Etan fraksiyasi – piroliz jarayoni uchun xom ashy ova moylarni deparafinas tiya qilishda sovutuvchi agent sifatida qo`llaniladi.
   
2. 
   Propan fraksiyasi – piroliz jarayoni uchun xom ashyo, yoqilg`i yoki sovutuvchi agent sifatida qo`llaniladi.
   
3. 
   Izobutan fraksiyasi – sintetik kauchuk ishlab chiqarishda xom ashyo sifatida qo`llaniladi.
   
4. 
   Butan fraksiyasi – yoqilg`i gaz yoki sintetik kauchuk ishlab chiqarishda xom ashyo sifatida qo`llaniladi. Qish mavsumida avtomobil benziniga benzin bug`ining talab qilingan bosimini hosil qilishni osonlashtirish maqsadida, ma`lum miqdorda aralashtiriladi.
   
5. 
   Izopren fraksiyasi – izopren kauchugi ishlab chiqarish uchun xom ashyo yuqori oktan sonli benzinga komponent sifatida qo`llaniladi.
   
6. 
   Pentan fraksiyasi – izomerizastiya va piroliz jarayonlari uchun xom ashyo sifatida qo`llaniladi.
   

To`yinmagan gazlarni fraksiyalashda quyidagi mahsulotlar olinadi:

1. 
   Propan – propilen fraksiyasi – neft kimyosi mahsulotlar ishlab chiqarishda va polimerizatsiya jarayonlari uchun xom ashyo hisoblanadi.
   
2. 
   Butan – butilin fraksiyasi – bu fraksiya ham neft kimyosi mahsulotlari ishlab chiqarish va polimerizatsiya jarayonlari uchun xom ashyo siftida qo`llaniladi.
   

Absorbstion gaz fraksiyalash tizimida gazaralashmasi absorbstiya usulida gaz aralashmasi absorbstiya usulida dastlab yengil va og`ir fraksiyalarga ajratilib, so`ngra ular reflikatsiyalash usulida alohida komponentlarga ajratiladi. Ikkinchi usulda esa gaz qisman yoki to`la kondensatsiyalanib, so`ngra reflikatsiyalash usulida zarur komponentlarga ajratiladi. Neftni reflikatsiyalash usulida ajralib chiqqan gaz dastlab tozalash qurilmalarga berilib, tozlangan gaz StK- 1 kompressor yordamida siqilib XK – 1 va XK – 2 kondensator sovutgichlarda sovitiladi va kondensatsiyalanadi. Kondensat stabilizatsion kolonadan olinayotgan yengil uchuv chi komponent bilan aralashtiriladi va K – 1 kolonnaga beriladi. Kolonna yuqorisidan chiqayotgan metan, etan va kam miqdordagi propan gazlari XK – 3da ammiak yordamida sovutilib qisman qayta kondensatsiyalanadi. Kondensat ko lonnaga qaytarilib gaz faza alohida chiqarib olinadi. Kolonna ostida yig`ilgan suyuqlik esa K- 2 depropanizatorga uzatiladi va undan propan fraksiyasi va C<sub>4</sub> va undan yuqori uglevodorodlar aralashmasiga aratiladi. K- 2 kolonnadan suyuq fraksiya K-3 debutanizatorga uzatiladi va unda butan va izobutan aralashmasi gaz holidagi yengil fraksiyasi esa suyuqlik holida suyuqlik holida ajratib olinadi. Butan izobutan aralashmasi K – 4 kolonnaga berilib izobutan va butanga ajraladi. Yengil benzin fraksiyasi K – 5 kolonnaga berilib, unda rektifikat holida pentanlar ara lashmasi, qoldiqdaesa C<sub>6</sub> va undan yuqori uglevodorodlarga ajraladi. Pentanlar aralashmasi K – 6 kolonnaga berilib pentan va izopentan fraksiyasiga ajraladi. Fraksiyalarga ajralaishi kerak bo`lgn gaz komprosessor yordamida 4 atm. bosimigacha siqiladi, sovutkichda sovutiladi, keyin gaz separotorga yuboriladi, undan keyin u 17 – 18 atm. gacha siqish uchun komprossesorga uzatiladi. Sovutkichdan o`tib gaz separatorga keladi, unda gaz kondensatida ajraladi. Keyin 30 – 35 C gacha absorberni pastki qismigacha keladi va desorberga yuboriladi. Desorberda P=10 – 11 atm, desorberni pastki qismida T=110 C, yuqorin qismida esa temperature 35 C ga teng.