Mustaqil ishi Mavzu;G’adir-budurlik yo’nalishlari va g’adir-budurlikni chizmada belgilanishi

Toshkent davlat transport universiteti 2-19-guruh talabasi Ulug’murodov Sunnatbekning Metrologiya va standartlashtirish fanidan yozgan Mustaqil ishi

Mavzu;G’adir-budurlik yo’nalishlari va g’adir-budurlikni chizmada belgilanishi

2020-2021-yil

Reja;

1. Yuza g‘adir-budurligini me’yorlash va belgilash tizimi

2. G ‘adir-budurlik ko‘rsatkichlari va uning sonli qiym atlarini tanlash

3.Yuzalar g’adir-budurliglarini chizmalarda belgilash

Yuza g‘adir-budurligini me’yorlash va belgilash tizimi

Standartga binoan, yuzaning g‘adir-budurligi - yuzaning, masalan, asos uzunlik t yordamida ajratib ko‘rsatilgan nisbatan kichik qadamli notekisliklam ing majmui. Asos uzunlik i - yuzaning g ‘adir-budurligini tasniflovchi notekisliklarni ajratish uchun foydalaniladigan asos chiziq uzunligi. Asos chiziq (yuza) - berilgan geometrik shaklning chizig‘i (yuzasi) bo‘lib, profd (yuza)ga nisbatan m a’lum tartibda o ‘tkaziladi va yuzaning geometrik ko‘rsatkichlarini baholash uchun xizmat qiladi. G ‘adir-budurlik detal yuza qatlamlarining qirindisi hosil bo'lishi natijasida paydo bo‘lgan plastik deformatsiyasi, kesuvchi qirralar notekisliklarining detal yuzasida aks etishi, ishqalanishi, yuzadan material parchalari yulib olinishi va boshqa sabablar tufayli paydo b o iad i. G ‘adir-budurlikning sonli qiymatlari yagona asos deb qabul qilingan profilning o ‘rta chizigidan oichanadi. Profilning o‘rta chizig‘i - nominal profil shakliga ega b o ig an asos chiziq. U shunday o ‘tkazilganki, asos uzunlik chegarasida profilning shu chiziqdan o ‘rtacha kvadrati eng kam bo‘ladi. G ‘adir-budurlikni profilning o ‘rta chizig‘idan boshlab sanash o ‘rta chiziq sanoq tizimi deb ataladi. Bunda o ‘rta chiziq m harfi bilan belgilanadi. Agar g‘adir-budurlikni o ich ash uchun yuzaning I uzunligiga teng bo‘lgan qismi tanlangan b o isa , qadami t dan ortiq b o ig an notekisliklar (masalan, toiqinsim onlik) hisobga olinmaydi. Asbob k o ‘rsatkichlari yoyilishini va notekisliklar tuzilishing bir xil b o ‘lmasligini hisobga olib, g ‘adir-budurlikni ishonchli baholash uchun oichashni yuzaning har xil joylarida bir necha marta qaytarish, o ich ash natijasi sifatida bir nechta baholash uzunliklarida oichangan g ‘adir-budurliklaming o'rtacha arifmetik qiymatini qabul qilish lozim. 80 Baholash uzunligi L - g'adir-budurlik ko'rsatkichlarining qiymatlari baholanadigan uzunlik. Uning tarkibida bir yoki bir nechta asos uzunlik I b o ‘lishi mumkin. Asos uzunlik /' ning qiymatlari quyidagi qatordan tanlanadi 0,01; 0,03; 0,08; 0,25; 0,80; 2,5; 8; 25 mm. 0 ‘zbekiston Respublikasi Standarti ( 0 ‘z RST 646-95)ga binoan, buyum lam ing qanday ashyodan va usulda tayyorlanganligidan qat’i nazar, ular yuzasining g'adir-budurligini miqdoriy ravishda bitta yoki bir nechta ko'rsatkichlar orqali baholash mumkin: -profilning o'rtacha arifmetigi -Ra; -profil notekisliklarining o'nta nuqtasi bo'yicha aniqlangan balandligi -Rz; - profil notekisliklarining eng katta balandligi- Rmax; -profil notekisliklarining o'rtacha qadami -Sm; -profil mahalliy chiqiqlarining o'rtacha qadami S, profilning nisbiy tayanch uzunligi tp (3.1 rasm). Ra ko'rsatkichi afzal hisoblanadi. Standart tuk bilan qoplangan va shunga o'xshash yuzalar uchun qo'llanilm aydi. Standartga, shuningdek, materiallardagi nuqsonlar (g'ovaklar, kovaklar, darzlar) yoki tasodifiy paydo bo'lgan shikastlar (timalgan, ezilgan va shunga o'xshash joylar) uchun ham amal qilinmaydi. Ra ko'rsatkichi hamma profil notekisliklarining balandligini, Rz ko'rsatkichi eng baland profil notekisliklarining o'rtacha balandligini, Rmax ko'rsatkichi profilning eng katta balandligini ta’riflaydi. Sm, S va tp qadam ko'rsatkichlari notekislikiar ajralib turadigan nuqtalaming shakli va joylashishini hisobga olish uchun kiritilgan. Bu ko'rsatkichlar profilning spektral tasnifini ta ’riflaydi va ularni m e’yorlash imkonini beradi.

Yuzaning prqfilogrammasi va g adir-budurlikning asosiy ко ‘rsatkichlari.

Notekisliklar balandiiklari bilan bog‘liq g‘adir-budurliklarning ko‘rsatkichlari. Profilning o 'rtach a arifm etik og‘ishi

Ra - asos uzunlik ( - ) chegarasida profil og‘ishlari mutlaq o'lcham larining o'rtacha arifmetik qiymati, ya’ni:

bu yerda I - asos uzunlik; n - asos uzunlik chegarasida tanlangan profil nuqtalarining soni; y, - profilning tanlangan nuqtasi bilan o 'rta chiziq orasidagi masofaning m utlaq qiymati. Profil notekisliklarining o‘nta nuqtasi bo‘yicha aniqlangan balandligi Rz - asos uzunlik( i ) chegarasida profilning eng katta beshta cho'qqi balandligi va beshta chuqurchasi chuqurligi o'rtacha mutlaq qiymatlarining yig'indisi, 5 5 Rz = - I y r, + Z . y , i- [ i - l bu yerda ypi - profilning eng katta i cho'qqisining balandligi; yVi - profilning eng katta i chuqurchasining chuqurligi. 82 Profil notekisliklarining eng katta balandligi Rmax - asos uzunlik i chegarasida profil chiqiqlari bilan chuqurchalarining chizigM orasidagi masofa (3.1-rasm). Profil chiqiqlarining chizigM - asos uzunlik t chegarasida profilning eng yuqori nuqtasi orqali o ‘tadigan o 'rta chiziqqa ekvidistant chiziq. Ekvidistant joylashish - tegishli nuqtalari bir xil masofada joylashgan yuza yoki chiziqlardir (ekvidistant joylashishning xususiy hollari - parallel to ‘g‘ri chiziqlar, parallel tekisliklar, bir markazli aylana yoki sferalar va hokazo). Profil uzunligi yo‘nalishidagi notekisliklar xususiyatlari bilan bogMiq g‘adir-budurlikning ko‘rsatkichlari. Profil notekisliklarining o ‘rtacha qadami Sm- asos uzunlik £ chegarasida profil notekisliklari qadamining o ‘rtacha qiymati 1 " Sm= - Y S m i, n bu yerda n - asos uzunlik £ chegarasida qadamlaming soni; Smj - profilning notekisligi joylashgan, uni uchta yondosh nuqtada kesuvchi va ikkita chekka nuqtalar bilan cheklangan o'rta chiziqning kesmasi (3.1 - rasm). M ahalliy profil chiqiqlarining o‘rtacha qadam i S - asos uzunlik I chegarasida joylashgan mahalliy profil chiqiqlari qadamlarining oMtacha qiymati 1 " s = - £ > , « Ы bu yerda n - qadamlar soni; Si - profilning mahalliy yondosh chiqiqlaridagi ikkita eng yuqori nuqtalarning o'rta chiziqdagi proyeksiyalari orasidagi kesma (2.33 rasm). Ra, Rz, Rmax, Sm va S g ‘adir-budurlik ko‘rsatkichlarining qiyinatlari standartda keltirilgan. Ra ko‘rsatkichining afzal qiymatlaridan foydalanish tavsiya etiladi, chunki yuza g ‘adir-budurligining qiyosiy namunalari Ra ning shu qiymatlari bilan chiqariladi. Profil notekisliklari shakli bilan bogMiq g‘adir-budurlik ko'rsatkichlari. 83 Profil tayanch uzunligi JJ asos uzunlik £ chegarasida profilning materialida berilgan p sathda o'rta chiziq m ga ekvidistant chiziq bilan kesilgan kesmalar uzunliklarining yig'indisi: Л Г i - b , /=1 Profilning nisbiy tayanch uzunligi tp - profil tayanch uzunligining asos 1 uzunligiga bo'lgan nisbati: Profilning tayanch uzunligi ] j profil kesimining p sathida aniqlanadi. Profil kesimining sathi p - profil chiqiqlarining chizig'i va profilni o'ngga ekvidistant kesib o'tgan chiziq orasidagi masofadir. Profil kesimi sathi p ning qiymatlari quyidagi qatordan tanlab olinadi; Rmax dan 10; 20; 25; 30; 40; 50; 60; 70; 80; 90 %. Profilning nisbiy tayanch uzunligi tp quyidagilarga teng bo'lishi mumkin ; 10; 15; 20; 25; 30; 40; 50; 60; 70; 80; 90 %.