S O ‘Z B O S H I
Fizik va fizik-kim yoviy tah lil usullarini o ‘rganish hozirgi kunda
k o‘pchilik texnika oliy o ‘quv yurtlarining, ayniqsa, neft va gazni
qayta ishlash y o ‘na!ishi b o ‘yicha tahsil olayotgan injener-texnolog
tayyorlaydigan ixtisosliklarning o ‘quv dasturlaridan m ustahkam o ‘rin
olgan. T ahlilning fizik va fizik-kim yoviy usullari b ir-b irin i toddiradi.
N eft va gaz m ahsulotlaridan olingan m urakkab organik m od-
dalarning tuzilishini aniqlashda kimyoviy
usullar bilan bir qatorda,
tahlilning fizik-kim yoviy usullaridan keng foydalanilm oqda.
Fizik-
kimyoviy usullar kimyoviy usuharga qaraganda bir qancha afzalliklarga
ega:
— fizik-kim yoviy usullar qodlan ilg an d a tahlilni ju d a qisqa vaqtda
va kam m iqdordagi m o d d alar bilan bajarish m um kin;
— fizik-kim yoviy usullar yordam id a kimyoviy usul bilan erishib
bodm aydigan natijalar olish m um kin.
Fizik-kim yoviy usulning bu afzalliklari kim yoviy usulni butunlay
inkor etm aydi. A ksincha, bu u su llard an birgalikda foydalanilganda
sam arali natija olinadi.
T ahlilning fizik-kim yoviy usullari m odd alarn in g kim yoviy reak-
siyalari jaray on ida fizikaviy xossalarini o ‘rganishga asoslangan. Fizik-
kimyoviy tahlil usullarining b ir n ech a xili m avjud. U lard an neft va
gaz sanoatid a neft va gaz m ah su lo tlarin ing xossalarini o ‘rganishda,
shuningdek, ilm iy tekshirish laboratoriyalari ishlarida keng foydala-
niladi. Buv usullar orasida tajrib ad a k atta aham iyatga ega bodg ani
quyidagilardir:
1
) spektral va boshqa optik usullar;
2
) elektrkim yoviy usullar;
3) xrom atografik-tahlil usullari.
Y uqorida k o ‘rsatilgan u c h ta g uru h orasida tahlil usullari sonining
ko‘pligi jih a tid a n va tajribada m u h im aham iyatga ega bodg ani bu
spektral va boshqa optik u sullar guruhidir.
Spektral va boshqa optik
usullar guruhi quyidagi tahlil usullarini o ‘z ichiga oladi:
• a t o m - e m i s s i o n s p e k tr la r ;
• a t o m - a b s o r b s i o n s p e k tr la r ;
• in fra q iz il s p e k tr la r ;
• a l a n g a v iy s p e k t r o m e t r i y a ;
• lu m i n c s s e n s i y a va b o s h q a usullar.
Bu u s u lla r m o d d a n i n g e l e k t r m a g n i l n u r l a r t a ’s irid a hosil b o ‘la d i-
g a n h a r xil efTektlarni o ‘l c h a s h g a a s o s l a n g a n .
Elektrkim yoviy ta h lil u sullari guruhi e le k tr o fik azuv chanlik,
potensiallar va boshqa xossalarni o ‘lchashga asoslangan boMib, p oten-
siom etriya, k onduktom etriya, voltam perom etriya va
boshqa usullar-
dan iborat.
X rom atografik tahlilga, gaz va gaz-suyuqlik xrom atografiyasi,
yupqa qatlam li, ion alm ashinish va boshqa xrom atografik usullar
kiradi.
N eft va gaz m ahsulotlari tarkibidagi organik m od dalarni tahlil
qilish fizik-kimyoviy tahlil usullariga asoslangan. Fizik-kim yoviy tahlil
usullari m uhim afzalliklarga (yuqori sezgirlikka,
natijalarning tez
o lin ish ig a) va q a to r k o ‘rsatk ich lari b o 'y ic h a klassik u su lla rd a n
ustunlikka egadir. Fizik-kim yoviy tahlil usullarining yuqori sezgirligi,
natijalarning tez olinishi, universalligi, avtom atlashtirish m um kinligi,
ularni xalq x o ‘jaligida, fan va texnikaning turli sohalarida qo'llash
im konini beradi. M ahsulot sifatini va m eh n at unum doriigini oshirish
kabi m u h im m asalalarni hal qilishda ham g ‘oyat m uhim aham iyatga
ega. Shuningdek, kim yo fanining yangi sohasi — kosm ik tahliliy
kim yoning asosini tashkil etadi.
M a ’lum ki, darslikda asosiy e ’tib or fizik-kim yoviy
tahlil usullari
nazariyasiga qaratilgan. N azariya csa fizika va kim yoning asosiy
qonunlariga tayantidi. Shu bilan birga, kitobda fizik-kim yoviy tahlil
u sullarining am ald a q o 'lla n ilish i m asalalari, u larning aham iy ati,
im koniyatlari haqida fikr yuritilgan.
Darslik besh bo bdan tarkib topgan b o ‘lib, birinchi bobda neft
va gaz niahsulotlarini fizik-kim yoviy tahlil usullari nazariyasi bayon
qilingan. Ikkinehi bobda tahlilning optik usullari —
neft va gazlar
tarkibini folokalorim etrik, fotom etrik tekshirishga asoslangan usullar
berilgan. U chinchi bobda tahlilning spektroskopiya usullari u ltra-
binafsha (U B ), infraqizil (IQ ), yadro m agnit rezonansi (Y M R) k o ‘rib
chiqiladi. T o 'rtin c h i bobda tah liln in g m ass-spektrom etriya usuli,
beshinchi bobda esa xm m atografiya usuli bayon etilgan.
4
Н аг qaysi bobning oxirida m aterialni yanada ch uqurroq o'zlash-
tirishga moMjallangan n azo rat savollari berilgan. K itob oxirida tala-
balam i nazariy olgan bilim larini m ustahkam lash m aqsadida m asalalar
to ‘plam i ham d a ularning javoblari keltirilgan.
U shbu darslik q o ‘lyozm asini k o ‘rib chiqib, o ‘zlarining qinn natli
m a s la h a tla r in i b e rg a n 0 ‘z F A a k a d e m ig i M .A sq a ro v g a , pro f.
O .M . Yoriyevga, prof. 1.1. Ism oilovga, Sam arqand
davlat universiteti
«Anorganik kimyo» kafedrasi m udiri, texnika fanlari doktori, professor
A .M . N asim ovga va Buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnolo-
giyasi instituti «N eft va gaz ishi» kafedrasi m udiri, kim yo fanlari
doktori, professor H .B. D o ‘stovga, shuningdek, S am arqand davlat
universiteti «A norganik kimyo» kafedrasi dotsenti, kim yo fanlari
nom zodi A.T. Berdiyevga m inn atd orch ilig im izni bildiram iz.
M ualliflar
