N. N. Azizxodjaeva tomonidan yozilgan bo‘lib, oliy maktab o‘qituvchilari pedagogik mahorati va pedagogik texnologiyalar zamonaviy muammolarini ochib beradi

muammoli vaziyat 
ularda 
m a’lum xissiy hozirlikni vujudga keltiradi. Mustaqil amalga oshirilgan bilish 
jarayonidan, kashfiyotlardan qoniqish hosil qiladi. Xayratga tushish, tushkunlik 
yoki shodlik hissiyotlari muammoli vaziyatni to ‘g‘ri tashkil qilish belgilari 
bo‘lib xizmat qiladi. M a’lumki, yuqori ko‘tarinkilik bilim lam i samarali 
o‘zlashtirish, haqiqatni qidirish va unga erishishning muhim omili hisoblanadi.
M uam m oning murakkabligi, talabalaming bilim saviyasi va malakasi, 
ulaming ijodiy faoliyati ko‘nikmalari, didaktik maqsadga yo‘nalganligiga qarab 
muammoli o ‘qitishda talaba va o ‘qituvchi o ‘zaro munosabatlarining turli 
variantlari b o ‘lishi mumkin, ya’ni 
muammolilikning turli sathlari 
am alda 
bo‘lishi mumkin.
Pedagogikaga oid adabiyotlarda asosan muammolilikning uch sathi haqida 
fikr yuritiladi:
Birinchi sathda 
o‘qituvchi o ‘zi muammoni qo‘yadi, uni shakllantiradi 
va talabalarni mustaqil ravishda uning yechilish yo‘lini qidirishga yo‘naltiradi.
Ikkinchi sathda 
o‘qituvchi faqat muammoli vaziyatni vujudga keltiradi, 
talabalar esa muammoni mustaqil shakllantiradilar va yechadilar.
Uchinchi sath 
— oliy sath bo‘lib, unda o ‘qituvchi shunday qoidani 
ko‘zda tutadi: muayyan muammoni ko‘rsatib bermaydi, balki unga talabalarni 
«ro‘baro‘» qiladi hamda ulami mustaqil ijodiy faoliyatga yo‘naltiradi, ulam i 
boshqaradi va natijani baholaydi. Talabalar esa m uam m oni m ustaqil 
anglaydilar, uni shakllantiradilar, uning yechilish usullarini tadqiq qiladilar.
0 ‘quv m uam m osining 
q o ‘yilish 
jarayonini osonlashtirish u ch u n
muayyan tartibga rioya qilish lozim b o ‘ladi. yechilish lozim b o ‘lgan ham da 
yangi tushunchalar bilan bevosita bog‘liq bo ‘lgan aw algi o ‘zlashtirilgan
77

---

bilim lar doirasini faollashtirm asdan turib, m uam m oni q o ‘yib b o ‘lmaydi. 
M uam m oli vazifalam i tashkil qilishdan oldin talabalarning sabab-oqibat 
aloqalarini o ‘rn a ta olish usullarini egallaganligiga ishonch hosil qilish, 
talabalarning m uam m oli vaziyatni tahlil qila olish darajasini o ‘rganish shartdir. 
Shuningdek, o ‘qituvchi talabalar e ’tiboriga faqat ular u ch u n qulay b o ‘lgan 
m uam m olam i q o ‘ymasligi ham m um kin. Shu bilan biigalikda m uam m oning 
yechilishi uni to ‘g‘ri qo ‘ya bilishga ko‘p jihatdan bog‘liq ekanligini unutmaslik 
zarur.
Bu qoidalarni am alga oshirish, a w a lo o ‘quv m aterialining m azm un 
xususiyati bilan bog‘liqdir. Uning tarkibi va tuzilmasiga qator talablam i qo‘yish 
m um kin.
0 ‘quv mate'riali quyidagi m azm unni qam rab oladi:
• 
yangilik unsurlari (yangi tushunchalar, yangi belgilar, xususiyatlar,
n o m a ’lum tushunchalam ingjihatlari, yangi aloqalar, harakatlanishning yangi
usullari);
• 
fa k tla r, bilish vazifalari va m asalalari, ziddiyatlari ko'rinishidagi
m ateriallam i qam rab olgan т а \lum va yangi bilim (frtasidagi ziddiyat;
• um um pedagogik va d id a ktik tam oyillarni hisobga olgan pedagogik
nazariyaning m etodologik asoslari m aterialini m antiqqa m uvofiq bayon qilish.
Shuni ta ’kidlash lozim ki, o ‘qitish jarayoni faqat «m uam m oli» yoki 
«nom uam m oli» m etodlar yordam idagina am alga oshm aydi, balki uning 
sam arali borishi u ch u n xilm a xil m eto d lam i qo‘llash m aqsadga muvofiqdir. 
0 ‘qituvchi m ashg‘ulotning m aqsadi, o ‘quv m ateriallarining m azm unini 
to ‘plash, auditoriyada qatnashgan talabalarning xarakteri, ulaming tayyorgarlik 
darajasini hisobga olgan holda ulam i tinglash ham da birini ikkinchisi bilan 
b o g ‘la sh n i am alg a o sh irad i. S h u n d a g in a o ‘quv ja ra y o n in in g y u q o ri 
s a m a ra d o rlig i t a ’m in la n a d i. S h u n in g d e k , m u a m m o li o ‘q itis h n in g
sam aradorligi k o ‘p jihatlardan talabalarning ijodiy faoliyatiga, m uam m oni 
ifodalash va yechishga b o ‘lgan tayyorgarligiga bog‘liq b o ‘ladi. U lam i ijodiy 
faoliyatga jalb qilishda m uam m oli boshlash bayonidan asta-sekin tadqiqot 
ishlarigacha o ‘tish tavsiya etiladi. Shuningdek, m uam m oli o ‘qitishning barcha 
m etodlari zanjirida asta-sekin oddiydan murakkabga o ‘tish kerak b o ‘ladi.
Pedagogikaga oid adabiyotlarda talabalarning ijodiy faoliyati reproduktiv, 
qayta ishlab chiqish metodlarini shakllantirmasdan aw al amalda bo ‘la olmasligi 
t a ’k id la n a d i. A g ar 
o ‘rg a n ila y o tg a n k u rsn in g (b o ‘lim , m a v zu n in g ) 
mohiyatini, ulardan foydalanishnhig zarur m etodik materiallari va qoidalarini 
talabalar bilm asa va anglam asa, o ‘qituvchi ulam ing ijodiy faoliyatini tashkil 
eta olmaydi.
D em ak, m uam m oli o ‘qitish yetarli darajada sam arali b o ‘lishi u ch u n u 
yaxlit o ‘quv-tarbiya jarayonining uzviy qism i b o ‘lishi kerak.
M uam m oli leksiyalar o ‘tkazish jarayonida talabalarda ijodiy faoliyatga 
za ru r b o ‘lgan m otivlar, q im m atli y o ‘l- y o ‘riq lar va y o ‘lla n m a la m in g
78

---

shakllanganligi m uhim o ‘rin egallaydi.
T a ’kidalash joizki, o ‘quv faoliyati m otivlarining doirasi ju d a k o ‘p 
inotivlar yig‘indisi b o ‘lsa-da, ulardan ikki guruhi belgilovchi hisoblanadi.