Navoiy davlat pedagogika instituti "tasdiqlayman"

Topshiriq
Quyidagi so‘zni to‘g‘ri talaffuz qiling va qaysi qoidaga binoan talaffuz 
qilganingizni ayting:
adabiyotchi, badbaxt, uch so‘m, izsiz, xursand, go‘sht, bo‘lsa, kelsa, oshni, 
ishni, yuzni, u yerda, u yoqqa, bu yoqqa, til, tish, bil, qish, g‘isht, xil, bilan, biroq, 
sira, tilak, gilam, gilos, kul, atirgul, yuk, kabi, qul, norg‘ul, xulq, yozuvchi, 
o‘quvchi, to‘quvchi, oluv, qo‘shuv, bo‘r, to‘r, ro‘mol, qo‘l, g‘o‘r, xo‘r, qo‘r, kam, 
katta, gap, gal, gazlama, qalam, qarg‘a, qasida, g‘am, g‘alvir, xalq, xabar, xat, 
kotib, gov, govmish, qoshiq, qolip, qobil, g‘ov, g‘ovlamoq, muallim, soat, kitob, 

---

23 
borib, yozib, savod, obod, ibtidoiy, ketdi, bora ber, ekkan, chiqqan, farzand, 
furajka, telejka, maqsad, taqsimot, to‘qson, oqshom, qishlog‘imiz, telpagim, angla, 
ulfat, faner, ferma, shkaf, stakan, oila, doir, rais, maorif, saodat, mutolaa, 
biologiya, geometriya, geologiya, geodeziya, ta’na, da’vo, ma’no, e’lon, me’mor, 
mo‘tabar, telefon, adres aktiv, passiv, kursiv, shavkat, atlas, trolleybus, tramvay. 
Topshiriq.
Yuqorida berilgan so‘zlarni alifbo tartibida yozing. 
7-mavzu. Orfografiya va imlo muammolari. Imlo qoidalari. Imlo lug‘ati. 
Sohaga oid imloviy qiyin so‘zlar ustida ishlash. 
Reja: 
1.
Imlo
2.
Imlo qoidalari 
3.
Imlo lug‘ati
4.
Imlo muammolari 
Jamiyatning har bir a’zosidan to‘g‘ri so‘zlay olish va savodli yoza bilish 
talab etiladi. O‘quv muassasalari oldida turgan asosiy vazifa ham shu talab asosida 
kelib chiqadi. Adabiy tilning ikki shakli bo‘lib, ulardan biri yozma nutqdir. Bu 
nutq orfografiya qonun-qoidalariga asoslanadi. Demak, orfografiya adabiy tilning 
yozma shakliga xos bo‘lib, u tildagi o‘zak-negiz va qo‘shimchalarni yagona tarzda 
to‘g‘ri yozish haqidagi qoidalar yig‘indisidir. Kirill grafikasi asosidagi imlo 
qoidalari 1956 yilda tasdiqlangan. Bu imlo qoidalari quyidagi bo‘limlarni o‘z 
ichiga oladi: 1. Ayrim harflar imlosi; 2. O‘zak-negiz va qo‘shimchalar imlosi; 3. 
Qo‘shma so‘z va so‘z birikmalari imlosi; 4. Bo‘g‘in ko‘chirilishi; 5. Bosh 
harflarning yozilishi. 
1995-yil 24-avgustda lotin grafikasi asosidagi o‘zbek yozuvining imlosiga 
doir qoidalari tasdiqlandi. Bu imlo qoidalari quyidagi bo‘limlardan tuzilgan: 
1.
Ayrim harflar imlosi: unlilar imlosi, undoshlar imlosi. 
2.
Asos va qo‘shimchalar imlosi. 
3.
Qo‘shib yozish. 
4.
Ajratib yozish. 
5.
Chiziqcha bilan yozish. 
6.
Bosh harflar bilan yozish. 
7.
Ko‘chirish qoidalari. 
Ikki xil grafikaga asoslangan imlo qoidalari ayrim o‘rinlari bilan farqlanadi. 
Orfografiya - so‘z, o‘zak va qo‘shimchalarning to‘g‘ri yozilishi, qo‘shma 
so‘zlarning tarkibiy qismlarini qo‘shib yoki ajratib yozishni so‘z bo‘g‘inlarini 
to‘g‘ri ko‘chirishni o‘rgatadi. 
Avvalo, savodli bo‘lishimiz uchun imlo qoidalarini bilishimiz zarur. 
O‘zbek tiliga davlat maqomi berilgandan keyingi, ayniqsa, O‘zbekiston 
Respublikasi mustaqillikka erishgandan so‘nggi yillarda tilimiz lug‘ati o‘zbek 

---

24 
tilining imkoniyatlari asosida rivojlanishga keng yo‘l ochildi. Natijada yangi- 
yangi so‘zlar paydo bo‘ldi, o‘zbek tilida avvallari iste’molda bo‘lgan, lekin hozirda 
iste’moldan chiqarilgan ko‘pgina so‘zlar qayta iste’molga kiritildi. Boshqa 
tillardan zaruriyatsiz olingan ayrim so‘zlar o‘zbek tilida mavjud bo‘lgan, yangi 
yasalgan so‘zlar bilan almashtirildi. O‘zbek tili imlosi ma’lum bir qoidalarga 
asoslanadi. So‘zlar qanday talaffuz etilishidan qat’iy nazar adabiy tilning imlo 
qoidalari asosida yoziladi. 
O‘zak va qo‘shimchalar imlosi haqida fikr yuritganimizda g‘, g, k yoki q 
bilan tugagan so‘zlarga g tovushi bilan boshlanadigan qo‘shimchalar 
qo‘shilganda o‘zak oxiridagi tovush o‘zgaradi. 
Masalan: etak+ga – etakka. Ammo o‘zlashma so‘zlar va atoqli otlar bu qoidadan 
mustasno. Masalan: pedagog+ga – pedagogga. 
1. a unlisi bilan tugagan so‘zlarga - v – q – g qo‘shimchasi qo‘shilganda a 
unlisi o aytiladi va shunday yoziladi: sayla – saylov, sina – sinov, aya – ayovsiz, 
sayra – sayroqi kabi. 
2. i unlisi bilan tugagan ko‘pchilik fe’llarga -v, -q qo‘shimchasi qo‘shilganda bu 
unli u tarzida aytiladi va shunday yoziladi: o‘qi – o‘quvchi, qazi – qazuvchi, sovi 
– sovuq, kabi. Lekin i unlisi bilan tugagan ayrim fe’llarga - q qo‘shimchasi 
qo‘shilganda bu unli i tarzida aytiladi va shunday yoziladi: og‘ri – og‘riq, qavi – 
qaviq kabi. 
Quyidagi qo‘shimchalar qo‘shilishi bilan so‘zning tarkibida tovush tushadi 
yoki ortadi. 
1. o‘rin, qorin, burun, o‘g‘il, ko‘ngil kabi so‘zlarga egalik qo‘shimchasi 
qo‘shilganda, qayir, ayir kabi fe’llarga nisbat shaklini yasovchi - il qo‘shimchasi 
qo‘shilganda, ikki, olti, etti so‘zlariga -ov, -ala qo‘shimchalari qo‘shilganda 
ikkinchi bo‘g‘indagi unli aytilmaydi va yozilmaydi: o‘rin – o‘rnim, qorin – qorni, 
burin – burni, ikki – ikkov, yetti-yettov kabi. 
2. u, bu, shu o‘sha olmoshlariga - da,-dan, day, dagi, cha, gach qo‘shimchalari 
qo‘shilganda n tovushi qo‘shib aytiladi va yoziladi: unda, bunda, shunda, 
o‘shancha kabi; bu olmoshlarga egalik qo‘shimchalari quyidagicha qo‘shiladi: 
buningiz, o‘shanisi kabi; 
3. o, u, o‘, e unlilari bilan tugaydigan so‘zlarga egalik qo‘shimchalari quyidagicha 
qo‘shiladi: 
a) ko‘pchilik so‘zlarga egalik qo‘shimchalari -m, ng, si, miz, ngiz, shaklida tovush 
orttirmay qo‘shiladi: bobom, bobong, bobosi. 
b) parvo, obro‘, mavqe, mavzu, avzo so‘zlariga I, II – shaxs qo‘shimchalari 
qo‘shilganda bir y tovushi qo‘shib aytiladi va shunday yoziladi: parvoyim, 
parvoying, obro‘yim, obro‘ying, obro‘yimiz kabi: III shaxs egalik qo‘shimchasi 
parvo, avzo, obro‘, mavqe so‘zlariga yi shaklida avzo, mavzu, so‘zlariga esa – si 
shaklida qo‘shiladi: avzoyi, mavzusi kabi y undoshi bilan tugagan so‘zlarga ham
III shaxsda – si qo‘shiladi: vodiysi. 
2. men, sen olmoshlariga –ni, -ning, -niki qo‘shimchalari qo‘shilganda 
qo‘shimchadagi n tovushi aytilmaydi va yozilmaydi: meni, mening, meniki, seni, 
sening, seniki kabi. 

---

25 
Quyidagi qo‘shimchalarning birinchi tovushi ikki xil aytilsa ham bir xil 
yoziladi. 
1. – bon, -boz qo‘shimchalari ba’zan – bon, - boz aytilsa ham, hamma vaqt – 
bon, - boz yoziladi: darvozabon, masxaraboz kabi. 
Lekin - vachcha qo‘shimchasi hamma vaqt shunday aytiladi va yoziladi: 
amakivachcha, xolavachcha kabi. 
2. o‘rin-payt kelishigi va chiqish kelishigi qo‘shimchalarining, o‘tgan zamon 
yasovchisi va III shaxs ko‘rsatkichi -di qo‘shimchasining boshidagi undosh 
ba’zan t aytilsa ham hamma vaqt d yoziladi: ishda, misdan, ketdi, kelmabdi
kabi. 
Quyidagi qo‘shimchalarning bosh tovushi ikki yoki uch xil aytiladi va shunday 
yoziladi: 
1. Taqlid so‘zlardan fe’l yasovchi - illa (chirilla, taqilla) qo‘shimchasi so‘z
tarkibida v yoki u tovushi bo‘lganda ulla aytiladi va shunday yoziladi: Shovulla, 
lovulla, gurulla kabi. 
2. Nisbat shaklini yasovchi - dir qo‘shimchasi jarangli undosh bilan tugagan bir 
bo‘g‘inli so‘zlarga, shuningdek z undoshi bilan tugagan orttirma nisbat 
yasovchisidan keyin qo‘shiladi: quvdir, egdir, qildir, tomizdir kabi. Qolgan barcha 
hollarda bu qo‘shimcha – tir aytiladi va shunday yoziladi: tiktir, uyaltir, chaqirtir. 
3. Jo‘nalish kelishigi qo‘shimchasi ga, chegara bildiruvchi – gacha ravishdosh 
shaklini yasovchi – gach, - guncha, -gani, -gudek sifatdosh shaklini yasovchi - 
gan, buyruq maylining II shaxs ko‘rsatkichi – gin, shuningdek, -gina qo‘shimchasi 
uch xil aytiladi va shunday yoziladi. 
a) k undoshi bilan tugagan so‘zlarga qo‘shilganda bu qo‘shimchalarning bosh 
tovushi q aytiladi va shunday yoziladi: yulakkacha, ko‘nikkach, ekkan kabi; 
b) q undoshi bilan tugagan so‘zlarga qo‘shilganda bu qo‘shimchalarning bosh 
tovushi q aytiladi va shunday yoziladi: chopiqqa, yoqqach, qishloqqacha, 
chiniqqan kabi. 
d) qolgan barcha hollarda, so‘z qanday tovush bilan tugashiga va bu 
qo‘shimchalarning bosh tovushi q yoki k aytilishidan qat’iy nazar g yoziladi: 
bargga, pedagogga, bug‘ga, sig‘guncha kabi.