Ndaǵı Tashkent informaciyal

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ INFORMACIYALÍQ TEXNOLOGIYALARÍ HÁM KOMMUNIKACIYALARÍN RAWAJLANDÍRÍW MINISTRLIGI
Muhammed al-Xorezmiy atındaǵı Tashkent informaciyalıq texnologiyaları universiteti Nókis filialı

«Telekommunikaciya texnologiyaları hám kásip tálimi » fakulteti
«Informaciya qáwipsizligi » tálim baǵdarı 1-kurs studenti
Eliwbaev Sultanbektiń
«Akademiyaliq jaziw »
páninen
Ilimiy bayanat jumısı
Qabıllaǵan: ___________ Jaqsimova.U
Orınlaǵan: ___________ Eliwbaev. S

Tema: Gápte sóz tártibiniń beriliwi (ilimiy bayanat)
Jobası:
1. Gáp haqqında ulıwma túsinik
2. Gáptiń bas hám ekinshi dárejeli aǵzaları beriliwi
3. Gápte sózlerdiń orın tártibi.

1. Gáp haqqında ulıwma túsinik
Gáp-semantikalıq, intonatsiyalıq pútinlikke iye bolǵan, tamamlanǵan bir pútin oydı bildiretuǵın sintaksislik birlik bolıp esaplanadı. Gáp ózine ılayıq grammatikalıq qurlısına hám gáplik intonaciyaǵa iye boladı. Hár bir gáp ózinshe qanday da bir tuyanaqlı pikirdi bildiredi.Ol tiykarınan úsh nársege baylanıslı.
Til - adamlar arasında óz ara pikir alısıwdıń eń áhmiyetli quralı. Adamlardıń pikir alısıwı tek gápler arqalı ǵana ámelge asadı. Sonlıqtan sintaksistiń tiykarǵı birligi gáp bolıp esaplanadı. Gáp pikirdi adamlardıń sezimin basqalarǵa jetkeriwde xızmet qılatuǵın tiykarǵı birlik. Sonday-aq, gáp arqalıtıńlawshı basqanıń pikirin túsinip qabıl etedi. Bul gáptiń adamlar arasındaǵı kommunikativlik xızmeti bolıp esaplanadı.
1. Modallıq mánisine yaǵnıy belgili bir xabardı, sorawdı, buyrıq ótinishti úndew shaqırıqtı bildiredi.
2. Hár bir gáptiń mazmunı belgili bir waqıtta baylanıslı boladı.
3. Gáptiń mazmunı belgili bir betke: sóylewshige, tıńlawshıǵa basqaǵa baylanıslı boladı.
Mine usı úsh nárse qosılıp gápti payda etedi. Mısalı: Erikler gúllep atır. Bul gáp házirgi waqıtqa baylanıslı xabardı bildirip úshinshi betke qarata aytılǵan. Kimniń qızısań? Bul gáp ekinshi betke tiyisli. Házirgi waqıtqa baylanıslı sorawdı bildirgen. Keshe kete bergenimde boladı eken.(Ókinish, ótken máhál, iyesiz gáp, belgili birbetke aytılmaǵan). Solay etip, gáptiń betlik mánisi barlıq gáplerge tán bolmaydı. Mısalı: Balanı shorshıtıwǵa bolmaydı. (Betti bildirmeydi). Al, modallıq hám waqıtlıq máni barlıq gáplerge tán qásiyet. Dara sózlerdiń gápke aylanıwı usılarǵa baylanıslı boladı. Mısalı: Báhár. Qar erip, kún jılıp, terekler bórtip kiyatır. Mısaldaǵı «báhár» sózi sóylenip atırǵan waqıttı házirgi máhál, xabar mánisin gápke tıyanaqlı máni beredi, sol ushın gáp boladı. Gáptiń grammatikalıq kategoriyalarına sintaksislik bet, máhál, modallıq tastıyıqlaw hám biykarlaw kategoriyaları kiredi.
Gáptiń grammatikalıq bet kategoriyası háreket yaki belgi iyesiniń sóylew waqtı qatnasıwshıları menen qatnastı bildiredi. Sintaksislik bet kategoriyası biraz keń. Sebebi sintaksislik bet kategoriyası feyiller qatnaspaǵan gáplerde de boladı. Sintaksislik bet kategoriyasın ańlatıwda feyildiń betlik formaları almasıqlar qollanıladı.