Neftgaz geologiyasi va geokimyosi

BOB 2. NEFT VA TABIIY GAZLAR
2.1.2. Neft va gazning xalq xo‘jaligida tutgan o‘rni

Yuqorida biz neft va gazning insoniyatga juda qadimdan maʼlum bo‘lganligi xususida qisqacha toʻxtalgan edik. Endi biz neft, gaz va ulardan olinadigan mahsulotlarning xalq xujaligida tutgan o‘rni, hamda ularga bo‘lgan ahamiyatining ortishi sabablariga javob topishga harakat qilamiz.

1860-yilda dunyo miqyosida ishlatilgan energiyaning 74% oʻtin va surragatlar (yoqilgʻining sunʼiy turlari: pista ko‘mir, torf, yonuvchi slanes, tezak va h.k)dan, 24,7% - ko‘mirdan va 1% - neftdan (tabiiy gaz bilan birga) olingan. Ko‘rinib turibdiki, oʻsha vaqtda neftning salmog‘i umumiy energiya miqdoridan juda kam, gazniki esa deyarlik yo‘q. bo‘lgan. 1900-yilga kelib o‘tin va surragatlar salmog‘i 57,6% ni tashkil etadi, 39% esa ko‘mirdan olinadi, neftning salmog‘i 2,3% ga yetadi, yonuvchi gazniki esa 0,9% ni tashkil etadi Shundan so‘ng energiya manbai sifatida ko‘mirning salmog‘i tez o‘sa boshlaydi va 1910-yilda butun epergiyaning 65% ko‘mirga toʻgʻri keladi, o‘tin 16%, oʻsimlik va hayvonot chiqindilari - surragatlar 16%, neft 3% ni tashkil etadi. Tabiiy gazdan oʻsha davrda foydalanilmagan.
1930-yillarga kelib ahvol oʻzgara boshlaydi, ko‘mirning energiya manbai sifatidagi salmog‘i 50% ga tushadi, neftning salmog‘i esa 15% ga yetadi, gaz xam ishlatila boshlaydi va u 3% ni tashkil qiladi. Qolganlari gidroenergiya, o‘tin va surragatlarga tug‘ri keladi.
1970-yillarga kelib va butun dunyo energiya balansida neft 34%, gaz 18% ni tashkil etadi, ko‘mir 32%, o‘tin 10%, energiyaning boshqa manbalari 6% ni tashkil etadi.
1998 yilda energiyaning manbalari quyidagicha taqsimlanadi: neft-39%, gaz - 22%, ko‘mir - 26%, gidroelektrostansiyalar-7%, atom elektrostansiyalari - 6%, jami - 100%, ko‘rinib turibdiki, neft va gaz jamiki energiya manbazarining 61% ini tashkil qilmoqda.
Hozirgi kunda rivojlangan mamlakatlarda neft va gaz butun jahon energiya balansining 75%ni, transportning esa 100%ni tashkil qilmoqda. Nima uchun neft va gaz keyingi vaqtlarda butun jahon energetika manbai boʻlib kelmoqda, bunday ahvol davom etaveradimi yoki neft va gaz qachongacha boshqa yoqilgʻilar ichida asosiy mavqeni egallaydi?
Ushbu savollarga javob axtarmoq uchun va uning imkoniyatlarini solishtirish maqsadida 1kg yonganda 7000 Kkal energiya beruvchi yoqilgʻini “shartli yoqilg‘i” deb qabul qilamiz va boshqa yoqilgʻilar energiyasini unga taqqoslaymiz:
Shunda: benzin 1kg-1,49 shartli yoqilgʻi;
Neftning oʻzi 1kg - 1,43 shartli yoqilgʻi;
Mazut 1kg - 1,37 shartli yoqilgʻi;
Tabiiy gaz 1m³- 1,17 shartli yoqilgʻi;
Koʻmir 1kg - 0,67 shartli yoqilg‘i;
Torf I kg - 0,35 shartli yoqilgʻi;
oʻtin 1 kg - 0,27 shartli yoqilgʻiga teng ekanligi maʼlum boʻladi. Kurinib turibdiki, boshqa yoqilgʻilarga nisbatan neft va gaz, hamda uning mahsulotlari bir necha barobar ortiq energiya berish imkoniga ega ekan.
Neft va gaz qazib chiqarish ko‘mir va torfga nisbatan osonroq, shu bilan birga ularni isteʼmolchilarga yetkazib berish bilan bogʻliq ishlar ham ancha qulay va arzon. Masalan: 1965-yilda Shebelinko gazkondensat konidan 24,6 mlrd m³ gaz chiqarilgan (30 mln tonna shartli yoqilgʻiga teng). Unda 162 nafar muhandis, 464 nafar texnik va ishchilar ishlagan. Shuncha quvvatga ega bulgan koʻmir yoqilg‘isini olish uchun esa 50 shaxta va 60000 ishchi kerak boʻladi. Koʻmirga nisbatan neft qazib chiqarishdagi ish unumdorligi 6-marta, gazniki esa 55-marta ortiq. Neftning tannarxi koʻmirnikidan 3-4-marta kam boʻlsa, gazniki 33 marta kamdir. Boshqa yoqilgʻini gaz bilan almashtirganda har 1000m³ gaz davlatga katta foyda keltiradi. Neft qazib chiqarish va tashish uchun ketadigan xarajatlar ko‘mirnikiga nisbatan 1,7-marta, gaz 3,37-marta arzon tushadi.
Gazni sanoatda ishlatish ish unumdorligini oshiradi, sanoat chiqindilari hajmi o‘z-o‘zidan kamayadi. Masalan, mis erituvchi pechlarda ko‘mir o‘rniga gaz ishlatilganda energiya sarfi 25% ga kamayadi, unumdorligi 10-12%ga ortadi, mis chiqindilari 17%ga kamayadi.
Gazdan sanoatda, xalq xoʻjaligida va turmushda foydalanish juda ko‘p qulayliklarga ega. Avvalo insonning turmush sharoitlari yaxshilanadi, shaharlarning ozodaligi taʼminlanadi, ekologik sharoitlar yaxshilanadi. Masalan, oila sharoitida 1000m³ gazni ishlatilishida mamlakatimiz axolisi o‘rtacha foyda ko‘radi.
Demak, neft va gaz yoqilgʻisi turli energiya manbalariga nisbatan ham qulay, ham arzon va ekologik jihatdan foydali ekan.
Neft qazib chiqarishning XX asr mobaynida o‘sish va rivojlanishini jadvalda keltiramiz (4-jadval). Undan ko‘rinib turibdiki, 1900-yilda, yani asr boshida neft chiqarish atigi 20 mln. tonna atrofida bulgan bulsa, bu kursatkich 1950-yillarda 520 mln tonnaga yetgan, yani, 1900-yildagi mikdordan 26-marta oshgan, asr oxiriga kelib esa bu kursatkich deyarlik 3,6 mlrd tonnaga yetadi yoki asr boshidagidan 180-marta oshganligini ko‘ramiz. Dunyo miqssida gaz chiqarishning ko‘lami neftdan ortiq bo‘lib, katta odimlar bilan rivojlanmoqda.
Maʼlumki, neft va gaz faqat yoqilgʻi energetika manbai sifatida emas, balki kimyo sanoatining xom ashyosi sifatida xam juda katta axamiyatga molikdir.
Chunonchi, tabiiy gaz va neft bilan birga chiqadigan yoʻldosh gazlar: etan, etilen, polietilen, etil spirta, atsigelen, propan, propilen, polipropilen, plastik massalar, butan, butilen, izobutan, butadiyen, sinetik kauchuk, benzol, atseton, turli eritmalar: fenol, fenol formaaldegid kagronlari, fenolformaaldegid, plastifitorflar, sunʼiy tolalar, oltingugurt, qorakuya va yana ko‘plab maxsulotlar olinadi. Hozirgi kunda gazlardan olinayotgan mahsulotlarning turlari kundan-kunga ortib bormoqda.
4-jadval.
Dunyo mamlakatlari, oʻlkalari va qitʼalarida neft chiqarishning o‘sish ko‘rsatkichlari

Mamlakalar. O‘lkalar, qitalar	Neft qazib chiqarilgan yillar va miqdori (mln. tonna)
	1900	1910	1920	1930	1940	1950	1960	1970	1980	1990	2000
Shimolim Amerika	8,467	28,67	60,58	123,2	186,5	274.3	370,7	556.4	859,9	898,7
AQ.Sh	8,334	28,63	60.55	123,0	185.4	270.3	345,0	474,2	682,2	443	291.2
Kanada	0,1 13	0,043	0,026	0,02	1.7	3,97	25,7	60,36	60,9	99.7	100.0
Meksika									105,8	156.0	152. 5
Venesuela			0.6	18,69	25,34	74,8	151,0	193,2	1 12,8	1 19,0	152,0
Yaqin va O‘rta Sharq			1,57	6.39	14,16	87,8	268.6	692 9	852.8	898,5	109.0
Saudiya Arabistoni					0.69	27,4	61,5	179,8	496,3	410,0	403.2
Eron			1,67	6,27	9.08	33.2	52,0	197,7	76.0	166.0	178,4
Iroq				0,12	3.31	6.81	48,0	76,8	132.6	15,1	159.1
Quvamt						17,22	84,0	137,3	83.4	9.4	80.7 I
Liniya								159,2	85,9	76,6	70.4
Nigeriya							0,8	53,42	101.8	97,3	99,6
Indoneziya	0.425	1.6							78,5	78.8	69.0
Buyuk Britaniya									80,5	93.1	126.9
Norvegiya									24.4	93.5	160.8
Xitoy									106.1	139,0	169,8
Rossiya	9,927	9,6	3.8	18,4	31,1	37,8	148.0	358.0	603.2	515,0	317.6