|
Max hat eine große Katze, Max hat keine große Katze.
Max hat ein liebes Tier. Max hat kein liebes Tier.
Max hat * liebe Tiere. Max hat keine lieben Tiere
“Niemand” inkor olmoshi quydagicha turlanadi.
Nominativ: niemand
Akkusativ: niemand(en)
Dativ: niemandem
Genitiv: niemandes
Tilshunoslikda inkor ma’no anglatuvchi gaplar (tushunchalar) kommuniktiv (pragmatik), leksik, morfologik, sintaktik yo‘Llar orqali ifodalanadi. Inkor tushunchasi hamma sohada ham to‘g‘ridan to‘g‘ri til vositalari orqali ifodalanmaydi, balki kontekstdan kelib chiqib xulosa qilsa ham bo‘ladi. Bunday hodisaga kommunikativ inkor qilish deyiladi3.
Masalan: Gehst du heute Abend ins Training? – Bugun kechda mashg‘ulotga borasanmi?
Ich muss für eine Pürufing lernen. – Men imtixonga tayyorlanishim kerak.
Leksik yo‘l bilan inkor hosil qilishda gapda aniq bir inkor vositalari qo‘llanilmaydi. Chunki unda salbiy ma’no anglatuvchi so‘zlar orqali inkor ifodalaniladi4. Heinemanning fikricha, bunday so‘zlarga negativ ma’no anglatuvchi so‘zlar kiradi. Masalan, unterlassen – tiyilmoq (nimadir qilmaslik), leer – bo‘sh (ichid hech narsa yo‘q) va hokozo… Lekin bunga nafaqat alohida so’zlar, balki juft bog‘lovchilar ham kiradi „entweder, oder“ (na, na) kabi. Bundan tashqari leksik inkorni frazelogik birliklarni qo‘llash orqali ham ifodalash mumkin. Masalan, Tomaten auf den Augen haben – nicht sehen wollen oder können (ko‘rishni xohlamaslik yoki ko‘ra olmaslik)5
Morfologik inkor qilish deganda esa inkor affikslarining til birliklariga qo‘shilish jarayonini tushinish mumkin. Nemis tilida bu un-, nicht- yoki in- prefikslari hamda -los va -frei kabi qo‘shimchalari bilan amalga oshiriladi6. Bunday hollarda salbiy ma’no faqat so‘zga ta’sir qiladi va bu jarayonni „Wortbildung“, ya’ni yangi so‘z yasashning bir turiga kiritsih mumkin7.
Erkin morfema shaklida inkor qiluvchi funksiyaga ega bo‘lgan birliklar erkin inkor vositalari, inkor so‘zlar yoki iboralar deb ataladi va sintaktik inkor sohasiga kiradi. Ular turli funksiyalarga ega bo‘lgan turli so‘z turkumlariga tegishli bo‘lishi mumkin. Bularga „nicht“ partikeli, nie, nirgenwohin kabi ravishlar, niemand, nichts kabi bo‘lishsiz olmoshlari, kein, keinerlei kabi artikel so‘zlar va nein kabi inkor-so‘z gaplar kiradi8. Turli sinflarga mansubligi tufayli bu elementlar sintaktik jihatdan har xil vazifa bajarishi mumkin. Ulardan ko‘pchiligi gap vazifasini bajaradi. „Kein“ inkor so‘zi esa artikel sifatida ham namoyon bo‘ladi. „Nein“ esa aksincha so‘z-gap vazifasini bajaradi. „Nicht“ partikelini sof inkor so‘zlar toifasining markaziy vositasi sifatida tavsiflash mumkin9.
Ozbek tilida ham inkor ma’no anglatuvchi grammatik vositalar anglatadigan ma’nosidan kelib chiqib turli so’z turkumlariga xosdir. Bular: -ma bo’lishsizlik affiksi fe’lning deyarli barcha formalarida inkor ifodalash uchun qo’llana oladi: yozmayapti, yozmaydigan, yozmagan kabi. Bo’lishsizlik ifodalovchi “emas” aslida to’liqsiz fe’lning inkor formasidir: ermas> emas. Hozirgi o’zbek tilida “emas” yordamchisi bo’lishsizlikdan boshqa ma’no ifodalamaydi. Shuning uchun uni bo’lishsizlik ifodalovchi yordamchi so’z (element) deb hisoblash mumkin: aytgan emas, borgan emas... “Yo’q” inkor vositasi o’tgan va hozirgi zamon fe’llarining inkor formasini ifodalashda yordamchi so’z, gapning mustaqil kesimi hamda inkor gapda inkor-so’z gap vazifasida keladi va yordamchi so’z turkumiga kiradi.
O’tgan va hozirgi zamon fe’llarining yo’q so’zi yordamida yasaluvchi inkor formasida shaxs-son ko’rsatkichlari egalik affikslari bilan bir xil ko’rinishga ega bo’ladi:
borgan +im yo’q ..... + imiz yo’q
... + ing yo’q ..... + ingiz yo’q
... + i yo’q ..... + (lar) i yo’q
borayotgan + yo’q .....+ imiz yo’q
... ing + yo’q ..... + ingiz yo’q
.... i + yo’q ..... + (lar) i yo’q
Inkor anglatuvchi so‘zlar sirasiga hech so‘zi va shu so‘zning ba‘zi so’roq olmoshlari, shuningdek, bir, narsa kabi so’zlar bilan birikishidan hosil bo’lgan inkor olmoshlari ham kiradi va bular bo’lishsizlik olmoshlar ham deyiladi. Ular tuzilishiga ko’ra ikki turga ega: a) tub so’z shaklidagi bo’lishsizlik olmoshi; b) qo’shma so‘z shaklidagi bo’lishsizlik olmoshi. Tub so’z shaklida qo’llanadigan bo’lishsizlik olmoshiga
Do'stlaringiz bilan baham: |
