17
2. O‘quvchilar jamoasi - pedagogik ta’sirning asosiy shakli.
Ijtimoiy munosabatlar ko„lamining kengayishi o„sib kelayotgan avlodni o„ta
murakkab xususiyatga ega munosabatlar jarayoniga har tomonlama yetuk etib
tayyorlash vazifasini qo„ymoqda. Psixologik, intellektual va fiziologik jihatdan
yetuk inson hayotiy qarama-qarshilik, xususan, turli buzg„unchi g„oyalar ta‟siriga
tushib qolish, nosog„lom turmush kechirish va noqonuniy xatti-harakatlarni sodir
etishdan o„zini saqlab qola oladi. Shuningdek, shaxsning aqliy salohiyatga egaligi
jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini ta‟minlovchi asosiy omildir. O„zbekiston
Respublikasida, demokratik va huquqiy jamiyat barpo etilayotgan mavjud
sharoitda yosh avlodning mustaqil va erkin fikrlay olishi ro„y berayotgan voqea-
hodisalarga shaxsiy munosabtini bildirishga imkon beradi. Ijtimoiy borliqda
kechayotgan o„zgarishlarga nisbatan shaxsiy nuqtai nazarning shakllanishi shaxs
faolligini ko„rsatuvchi muhim jihatlardan biridir. Qolaversa, mustaqil fikr egasi
bo„lgan shaxs o„z imkoniyatlari, qobiliyatini erkin namoyon eta oladi.
Muvaffaqiyatli ravishda olib borilayotgan ta‟limiy islohotlarning ham asosiy
maqsadi erkin, mustaqil fikriga ega barkamol shaxs va malakali mutaxassisni
tarbiyalab voyaga yetkazishdan iboratdir. Bu xususida O„zbekiston Respublikasi
Prezidenti I.A.Karimov quyidagilarni e‟tirof etadi: «Amalga oshirilayotgan
islohotlarning asosiy maqsadi har bir fuqaroning shaxs sifatida shakllanishi uchun,
o„z qobiliyatini, o„z talantini ishga solib hayotini yanada yaxshilashi, ma‟nan
boyitishi uchun barcha imkoniyatni yaratib berishdan iboratdir»
1
.
Komil insonni shakllanirish masalasi barcha davrda, ham muhim ijtimoiy vazifa
sifatida kun tartibiga qo„yilgan. Xususan, zardushtiylik dinida komillikning asosi
ezgu fikr, ezgu so„z va ezgu amal (harakat)dan iborat ekanligi ta‟kidlansa, islom
ta‟limoti g„oyalariga ko„ra yetuklikning bosh mezoni – ilmlilik, bilimli bo„lishdir.
Sharq mutafakkirlarining asarlarida ham komil inson qiyofasining yoritilishiga
alohida ahamiyat berilgan. Xususan, Abu Nasr Forobiy komil insonni
1
Karimov I.A. Bunyodkorlik yo„lidan. – Toshkent, O„zbekiston, 1996. – 116-bet.
18
shakllantirish va fozil jamoa (etuk jamiyat)ni shakllantirish tarbiyaning bir butun,
yaxlit ikki yo„nalishi ekanligiga urg„u beradi. Allomaning fikricha, fozil jamiyat
komil inson sa‟yi-harakati bilan barpo etilishi mumkin. Shu bois mamlakatni
boshqaruvchi shaxs o„zida eng oliy insoniy fazilatlarni mujassam eta olishi zarur,
deb hisoblaydi. «Aql to„g„risidagi» risolasida Abu Nasr Forobiy rahbar shaxs
qiyofasida namoyon bo„lishi lozim bo„lgan o„n ikki fazilatni keltirib o„tadi.
Bizning fikrimizcha, mazkur fazilatlar har bir zamonaviy shaxsda o„z aksini topa
olishi kerak, zero, ular inson hayotini mo„tadil kechishi hamda muayyan kasbiy
faoliyatlarni tashkil etishda muvaffaqiyatlarga erishishni kafolatlaydi.Abu Rayhon
Beruniy ham komillikning asosini ilmli bo„lishda deb hisoblaydi va barcha
illatlarning asosiy sababi ilmsizlikdir, deya urg„u beradi. Allomaning fikricha,
axloqiylik, to„g„rilik, odillik, tadbirkorlik, o„zini vazmin tutish, kamtarlik, insof,
ehtiyotkorlik, shuningdek, aadolatli va vijdonli bo„lish komil inson qiyofasida aks
etishi zarur bo„lgan eng asosiy sifatlardir.Abu Ali ibn Sino ham kamolotga
erishishning birinchi mezon sifatida bilimli bo„lishni alohida qayd etadi. Bilimli
insonning adolatli bo„lishi esa uning yanada yuksalishini ta‟minlaydi, deya baholab
alloma, adolatni ruhiy lazzat (ruhiy xotirjamlik)ning muhim ko„rsatkichi
ekanligini uqtiradi.Alisher Navoiy asarlarida komil inson muammosi markaziy
o„rinni egallaydi va o„z orzusidagi komil inson shaxsini asarlarining qahramonlari
timsolida gavdalantirishga urinadi. Mutafakkir qarashlarida komil inson quyidagi
sifatlarga ega bo„lishi borasidagi g„oya ilgari suriladi: aqlli, axloqli, bilimli,
ijodkor, qobiliyatli, dono, kamtar, insonparvar, saxovatli, sabr-qanoatli, adolatli,
muruvvatli, sog„lom, jismonan baquvvat, mard va jasur
1
.Abdulla Avloniy komil
insonni tarbiyalash borasidagi qarashlari bilan Sharq mutafakkirlarining fikrlarini
boyitar ekan, komil inson qiyofasida, yana shuningdek, vatanparvarlik, hamda
intizomlilik sifatlari ham namoyon bo„lishi kerak, deb hisoblaydi. Alloma millat
taqdirining jonkuyari sifatida milliy til taraqqiyoti jamiyat ma‟naviy rivojini
ta‟minlovchi asosiy omil, deya baholaydi.
1
Hoshimov K. va boshqalar. Pedagogika tarixi //Oliy o„quv yurtlari va universitet talabalari
uchun o„quv qo„ll. – Toshkent, O„qituvchi, 1996, - 191-bet.
