Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zamonaviy uzluksiz ta

 
213 
ХАЛҚАРО МИҚЁСИДАГИ ИЛМИЙ-АМАЛИЙ КОНФЕРЕНЦИЯ МАТЕРИАЛЛАРИ 
даражаси билан ўқувчининг билим даражаси ўртасида катта тафовут бўлиб, ёзувчи ўқувчига 
янги тушунча ёки ғояни ўргатади. Мутолаа жараёнида ушбу тафовут қисқариб боради. Шу 
сабабларга кўра, мутолаанинг бу турлари ўз мазмунидан “ахборот учун”, ҳамда тушуниш 
учун деб номланган. Тушуниш учун ўқиганда ўқувчи ўзи ва ёзувчи ўртасидаги тафовутни 
қисқартиришни қуйидаги саволларга жавоб топишдан бошлаш керак.
1. 
Китоб умумий нима ҳақида?
2. 
Нималар ҳақида сўз кетмоқда?
3. 
Китоб бутунлай ёки қисман тўғрими?
4. 
Китоб нимаси билан аҳамиятли ёки муҳим?
Бу саволларга қандай жавоб берамиз?
Кўп ҳолларда мутолаа пассив жараён сифатида қабул қилинади. Бунга сабаб, 
ўқувчининг мутолаа пайтида бир жойда нофаол ўтириш ҳолатидан пайдо бўладиган 
тасаввурдир. Бироқ, мутолаага икки томонлама икки фикр алмашинуви сифатида қаралиши 
даркор. Ёзувчининг вазифаси фикрни жўнатиш ўқувчининг вазифаси эса уни илиб олишдир. 
Мутолаа сифати ҳар иккала томоннинг ўз вазифасини қай даражада фаол бажарганлигига 
боғлиқ. Қанча фаол ўқисангиз шунча яхшироқ ва кўпроқ натижа оласиз. Қанча яхши 
ўқисангиз шунча кўп саволларга жавоб топасиз. Қанча кўп жавоб топсангиз, атрофдаги 
оламни ҳам ажойиб ва бошқача нигоҳ билан кўра бошлайсиз. Фаол ўқиш учун нима қилиш 
керак?
Фаол ўқиш учун қуйидаги тўрт даражани моҳирлик билан ўзлаштириш зарур:
Мутолаанинг 4 даражаси 
1. Бошланғич мутолаа- ҳарфларни таниш, ёзма ахборотларни қабул қила олиш.
2. “Тафтиш” – қисқа вақт ичида китобни тўлиқ текшириб чиқиш. 
3. Таҳлилий мутолаа – “тушуниш учун” китобни тўлиқ ўқиб чиқиш.
4. Синоптик хулосавий мутолаа – айнибир мавзу устида бир неча манбаларни ўқиш.
Болаларнинг ўқиш кўникмалари турли босқичларда ривожлантирилиб борилади. 
Булардан биринчиси бола туғилганидан 6-7 ёшгача давом этувчи ўқишга тайёрлов жараёни. 
Бунда аввал бола эшитиш, кўриш орқали ёдлаган сўзларини талаффуз қилишни, оддий 
гаплар ҳосил қилишни ўрганади. Боланинг нутқи тўлиқ ривожланганидан сўнг, у ўқишни 
ўрганишга тайёр ҳисобланади. Кейинги босқичда эса, болага аста-секин ҳарфлар ўргатилади. 
Бу жараён турли давлатларда турлича олиб борилади. Масалан: Америкада болаларга бутун 
сўзларни ўқишдан бошлаб ўргатилади. Ўзбекистонда эса, ҳарфлар аввал ёд олиниб, уларни 
ўзаро бириктириб ўқиш ўргатилади.Бу жараёнда асосан ўқитувчи ва ота-оналар фаол 
қатнашади.
Учинчи босқичда бола сўз бойлигини етарли даражада ўстиради ва янги сўзларнининг 
маъноларни контекстнинг ўзидан чиқариб олишни ўрганади. Ундан ташқари ўқувчи бу 
пайтда турли соҳаларга оид китобларни ўқий бошлайди. Бола нафақат мактабда балки ўзи 
мустақил равишда ҳам турли соҳа китобларини ўқишни ўрганади ва муайян мавзудаги бир 
неча манбаларни ўқиб, улардаги фикр ва маълумотларни ўзаро солиштира бошлайди. Ўқиган 
манбаларини таҳлил қилишни ўрганади. Бу босқични бола ўртача 13-14 ёшгача ўзлаштиради. 
Агар истаса яна хохлаганича ўқиш кўникмаларини ўзлаштириши мумкин.Аммо, кўпгина 
болалар ўқиш кўникмаларини ривожлантиришнинг охирги босқичига етиб кела олмайди, 
бунга асосий сабаб таълим тизими болаларга бошланғич мутолаа кўникмаларини ўргатишга 
жуда кўп ҳаракат қилинади ва оқибатда ўқувчи юқори даражага чиқишга эътибор бермайди. 
Таълим жараёнида барча даражадаги мутолаа кўникмаларини ривожлантиришга эътибор 
бериш зарур бўлади. Ҳар бир ўқувчи мутолаанинг тўртала босқичини ўзлаштирсагина 
кейинги босқичларни ўзлаштира олади. Шундагина ўқувчи ўзи мустақил ўқиб, ўрганади ва 
китобларни, улар орқали дунёни тўлалигича англай бошлайди.

---