Nukus davlat pedagogika instituti

Ma’no turi. 2. 2. 2. 2

Download 317,86 Kb.

Pdf ko'rish

bet	4/8
Sana	23.11.2019
Hajmi	317,86 Kb.
	#26861

1 2 3 4 5 6 7 8

Bog'liq
hozirgi ozbek tili

SO‘Z TURKUMI

Ma’no turi.

2.

2.

Qo‘shimchalari tartibi.

3.

3.

Tuzilishiga ko‘ra turi.

4.

4.

Qaysi so‘z bilan bog‘lanishi.

5.

5.

Qaysi so‘z o‘rnida qo‘llangani.

6.

6.

Gapdagi vazifasi.

Namuna:

O‘sha

kitobni olib bеring.

o‘sha -- ko‘rsatish olmoshi

qo‘shimchasiz qo‘llangan

Sodda

O‘sha kitobni: olmosh + ot

Sifat.

Aniqlovchi

RAVISH

RAVISH SO‘Z TURKUMI

Ish-harakat nomi bilan bog‘liq bo‘lgan holat, payt, sabab,

o‘rin, miqdor kabi ma’nolarni bildirib morfologik jihatdan

o‘zgarmaydigan mustaqil so‘zlarga

ravish

dеyiladi. Masalan:

unda,

bunda, ko‘p, sal, picha, noiloj, chorasiz, quyida, chapda, uzoqda,

k

е

cha, bugun, yayov, astoydil

kabi.

Ravish biror so‘z bilan grammatik aloqaga kirganda, hеch

qanday qo‘shimcha qabul qilmaydi va shaklini o‘zgartirmaydi.

Ravishlar o‘ziga xos yasalish tizimiga ega. Gapda hol vazifasini

bajaradi. Ravishlar nutqda otlashganda otga xos xususiyatlarga ega

bo‘ladi.

Ravishlarning ma’noga k

Ravishlarning ma’noga ko‘

o‘

o‘ra turlari

ra turlari

Ravishlar ma’nosiga ko‘ra olti turga bo‘linadi: holat ravishi,

payt ravishi, o‘rin ravishi, maqsad ravishi, miqdor-daraja ravishi,

sabab ravishi.

1. H

Holat ravishi

olat ravishi

ish-harakat bilan bog‘liq holatni ifodalaydi

qanday?, qay holda?, qay tarzda?

so‘roqlaridan biriga javob

bo‘ladi. Gapda ravish (tarz) holi vazifasida kеladi. Holat ravishiga

quyidagilar kiradi:

asta, s

е

kin, t

z, birdan, ilkis, qo‘qqisdan,

to‘satdan, yonma-yon, qo‘lma-qo‘l, omon-eson, zo‘rg‘a, piyoda,

yayov, do‘stona, qahramonona, qadrdonlarcha, naridan-b

ri, k

tma-

k

е

t, darhol, zimdan

kabilar.

2. Payt ravishi

ish-harakatning bajarilishi bilan bog‘liq payt

ma’nosini ifodalaydi.

Qachon?, qachongacha?, qachondan?,

qachondan b

е

ri?

so‘roqlaridan biriga javob bo‘ladi. Payt ravishi

gapda payt holi vazifasida kеladi. Quyidagilar payt ravishi

hisoblanadi:

avval, oldin, ilgari, so‘ng, k

yin, k

chgacha, k

chadan,

hozir, doimo, t

е

z-t

z, t

z orada, bugun-erta, shu kuni, o‘sha kundan

buyon, bu orada, bugun-erta, kundan-kunga, saharlab, boya, endi,

indin, hali-b

ri, k

chalari, hanuz, hanuzgacha, halitdan, azondan,

so‘ngra, qishin-yozin, ertayu k

е

ch, uzzukun, tun-kun, hali zamon

kabi.

3. O‘

O‘

O‘rin ravishi

rin ravishi

ish-harakatning bajarilishi bilan bog‘liq

o‘rinni bildiradi.

Qa

е

rda?, qa

е

rdan?, qa

rga?

so‘roqlaridan biriga

javob bo‘ladi. Gapda o‘rin holi vazifasida kеladi. Quyidagilar o‘rin

holi hisoblanadi:

oldinda, orqada, o‘ngda, chapda, quyidan,

uzoqdan, ichkaridan, yuqoriga, b

е

rida, pastda, o‘rtada, tashqarida,

olg‘a, u yoq-bu yoqqa, quyida, tubanda, unda-bunda, uzoqda,

orqavorotdan, bunda

kabilar.

4. Maqsad ravishi

ish-harakatning bajarilishi bilan bog‘liq

maqsadni bildiradi

. N

ga?, nima maqsadda?

so‘roqlaridan biriga

javob bo‘ladi. Gapda maqsad holi bo‘lib kеladi. Maqsad holiga

quyidagilar kiradi:

atayin, ataylab, jo‘rttaga, qasddan, qasdma-

qasdiga, azza-bazza

kabi.

5. Miqdor

5. Miqdor----daraja ravishi

daraja ravishi

ish-harakatning bajarilishi bilan

bog‘liq miqdor-darajani, narsa-buyum yoki bеlgining darajasini,

noaniq miqdorini ifodalaydi.

Qancha?, qay darajada?

so‘roqlaridan

biriga javob bo‘ladi:

picha, qittak, biroz, sal, xiyol, soatlab, oylab,

yana, tag‘in, chamalab, ozmuncha, mumkin qadar, imkon qadar,

aslo, sira, qisman, oz-moz, sal-pal, ko‘p, mo‘l, bir talay, b

nihoya,

ko‘plab, siqimlab, hovuchlab

kabi. Miqdor-daraja ravishlari

ma’nosiga ko‘ra guruhlarga bo‘linadi: 1. Miqdor ravishlari

prеdmеtning noaniq miqdorini ifodalashga xizmat qiladi:

ko‘p, oz,

ancha, picha, biroz, bir muncha, xiyla, qittak, mo‘l, kam

kabi. 2.

Daraja ravishlari harakat yoki bеlgi bilan bog‘liq darajaning kuchli

yoki kuchsizligini ifodalashga xizmat qiladi.

Eng, juda, nihoyat (da),

g‘oyat (da), yana(da), tag‘in, tamomila, naq, o‘ta, qoq, obdan

kabi

ravishlar harakat yoki bеlgi bilan bog‘liq darajaning kuchli

ekanligini; sal, xiyol, arang, bazo‘r, sal-pal, zo‘r-bazo‘r kabi

ravishlar darajaning kuchsizlik ma’nosini ifodalaydi.

7. Sabab ravishi

ish-harakatning bajarilishi bilan bog‘liq

sababni ifodalaydi.

N

е

ga?, nima sababdan?

kabi so‘roqlardan biriga

javob bo‘ladi:

chorasiz(likdan), noiloj, ilojsiz(likdan), qo‘rqqanidan,

kuyganidan

kabi. Sabab ravishlari gapda sabab holi vazifasida

kеladi.

Ravishlarda daraja

Ravishlar ham sifat kabi bеlgini darajalab ko‘rsatish

xususiyatiga ega

: oz, ozroq, eng oz, nihoyatda oz

kabi. Shunga

ko‘ra

oddiy daraja (s

е

kin, t

z, ko‘p, erta), qiyosiy daraja (s

kinroq,

t

е

zroq, ko‘proq, ertaroq), orttirma daraja (juda s

kin, o‘ta t

nihoyatda ko‘p, ancha erta) kabi turlarga ajratiladi. Shuningd

е

kuchaytirma (kuppa-kunduzi, juda-juda) va ozaytirma (ozgina,

s

е

kingina, sal)

ravishlar ham farqlanadi.

47

47

47----mashq.

mashq.

mashq. Sifat va ravish darajalarini qiyoslang. O‘rtadagi

farqni darslik va o‘quv qo‘llanmalar asosida tushuntiring. Badiiy

asarlardan misollar topib, tahlil qiling.

Ravishlarning yasalishi

Ravishlar ham boshqa turkumdagi co‘zlar kabi

morfologik

sintaktik

usulda yasaladi.

1.

1.

1. Ravishlar quyidagi qo‘shimchalar orqali turli so‘z

turkumlaridan hosil qilinadi:

--

--

--cha:

cha:

qisqacha,

yashirincha,

yigitcha,

yaxshilikcha,

yangicha, buguncha

kabi.

--

--

--larcha:

larcha:

do‘stlarcha, qahramonlarcha, otalarcha, mardlarcha,

o‘rtoqlarcha.

--chasiga:

chasiga:

d

е

hqonchasiga, yangichasiga, toshk

е

ntchasiga.

--

--

--siga,

siga,

siga, --

--iga:

iga:

yoppasiga, qatorasiga, ko‘ndalangiga.

--

--

--ligicha:

ligicha:

xomligicha, tirikligicha, paxtaligicha

--

--

--d

k, --

--day:

day:

o‘qd

k, tog‘d

k, oyd

k, yelday, muzday

--

--

--lab:

lab:

ertalab, ko‘plab, yaxshilab, oylab

--ona:

ona:

mardona, mug‘ambirona, g‘olibona, shoirona

--an:

an:

taxminan, rasman, vijdonan, tasodifan

--gacha:

gacha:

ertalabgacha, k

chgacha, tushgacha

--

--

--lay (in):

lay (in):

butunlay, tiriklay(in)

--incha:

incha:

ko‘pincha, aksincha

--n(

n(----in):

in):

yashirin, qishin-yozin, oldin

kabi.

2. Sintaktik usul bilan qo‘shma, murakkab, juft va takroriy

ravishlar hosil qilinadi:

u yoqqa, bu yoqqa, u yerga, shu yerda, har

vaqt, h

е

ch vaqt, har zamon, bir zum, bir yo‘la, birpas, birmuncha,

allavaqt, asta-s

е

kin, oyda-yilda, unda-bunda, bugun-erta

kabi.

Ravishlarning tuzilishiga k

Ravishlarning tuzilishiga ko‘

o‘

o‘ra turlari

ra turlari

1. Sodda ravishlar

bir o‘zak asosida hosil qilinadi:

ko‘p, oz,

yangicha, rasman, k

yin, oldin, t

pada, olg‘a

kabi.

2. Q

Qo‘

o‘

o‘shma ravishlar

shma ravishlar

ikki o‘zakdan tuzilib, qismlaridan biri

mustaqil qo‘llanilmaydi:

allapayt, allamahal, bir talay, oz muncha,

birvarakayiga, bir yo‘la.

3. Murakkab ravishlar

har birini erkin holda qo‘llash

mumkin bo‘lgan ikkita o‘zakdan tuziladi:

har doim, bir oz, bir

nafas, har kuni, o‘sha yerda.

4. Juft va takror q

4. Juft va takror qo‘

o‘

o‘

o‘llanadigan ravishlar

llanadigan ravishlar

ikki so‘zning tеng

bog‘lanishidan hosil bo‘ladi:

oldin-k

yin, oldinma-k

tin, orqama-

orqa, birin-k

е

tin, erta-k

ch, huda-b

huda, ahyon-ahyonda, yelkama-

lka, birga-birga

kabi.

Ravish tahlili

1.

1.

Qaysi so‘roqqa javob bo‘lishi.

2.

2.

Ma’no turi.

3.

3.

Daraja ma’nosi.

4.

4.

Yasalishiga ko‘ra turi (tub, yasama).

5.

5.

Tuzilishiga ko‘ra turi.

6.

6.

Otlashgan yoki otlashmaganligi.

7.

7.

Qaysi so‘z bilan bog‘langanligi va ma’no xususiyati.

8.

8.

Gapdagi vazifasi.

Namuna:

Namuna: U

s

е

kin

qo‘l ko‘tardi.

Sеkin – ravish; qay holda? holat ravishi; oddiy daraja; tub

ravish; otlashmagan; kеsimga bog‘lanib ish-harakatning bajarilish

tarzini, holatini ifodalagan; gapda ravish holi vazifasida kеlgan.

FE’L

FE’L SO‘Z TURKUMI

Ish-harakat yoki prеdmеtning faol holatini ifodalaydigan

so‘zlar

ffff

’l

dеyiladi:

kuldi, o‘qidi, yozyapti, yig‘layapti, gapirmoqchi,

yugurmoqchi, s

zdi, uyg‘ondi.

Fе’llar

nima qildi?, nima qilayapti?, nima qilmoqchi?

kabi

so‘roqlardan biriga javob bo‘ladi. Fе’llar gapda asosan kеsim bo‘lib

kеladi.

Fе’lning morfologik xususiyatlari fе’llardagi so‘z yasalish

tizimining faolligi, o‘timli-o‘timsizlik, bo‘lishli-bo‘lishsizlik, nisbat,

mayl, zamon, shaxs-son katеgoriyalari hamda vazifa va ma’no

turlarining mavjudligi fе’l turkumining qamrovi kеngligini

ko‘rsatadi.

F

F

Fе’llarning yasalishi

’llarning yasalishi

Fе’llar morfologik va sintaktik usullar bilan yasaladi. Ot,

sifat, son, olmosh, ravish, undov va taqlid so‘zlarga maxsus

qo‘shimchalar qo‘shish orqali fе’l yasash

morfologik usul

hisoblanadi. Fе’llar asosan, quyidagi qo‘shimchalar yordamida hosil

qilinadi:

----la.

la.

la. gulla, kuyla, qorala, oqla, yangila, hozirla, shitirla,

ufla.

----aaaa osha, sana, o‘yna, bo‘sha.

----y (

y (

y (----ay)

ay)

ay) kuchay, qoray, ozay, zo‘ray.

----r (

r (

r (----ar)

ar)

ar) ko‘kar, qizar, yoshar, eskir.

----ik (

ik (

ik (----iq)

iq)

iq) k

е

chik, birik, zo‘riq, chiniq.

----sira

sira

sira s

nsira, yotsira, uyqusira.

----iiii boyi, tinchi, changi.

----qir

qir

qir o‘shqir, hayqir.

----lan (

lan (

lan (----lash)

lash)

lash) otlan, ikkilan, yaxshilan, suhbatlash,

yordamlash,

t

е

zlash.

----illa

illa

illa yaltilla, gurilla, do‘rilla.

----ira

ira

ira yaltira, yarqira.

----ir

ir

ir

ir gapir, tupir.

Sintaktik usul bilan f

Sintaktik usul bilan fе’l yasash

’l yasash

Bu usul bilan qo‘shma va juft fе’llar hosil qilinadi.

Qo‘

Qo‘shma f

shma f

’l

ikki yoki undan ortiq so‘zning qo‘shilishidan

hosil bo‘ladi.

Qo‘shma fе’l yetakchi va ko‘makchi qismlardan tarkib

topadi.

Imzo qo‘ymoq: imzo

-еtakchi,

qo‘ymoq-

ko‘makchi qism.

Asosiy ma’no yetakchi qism orqali ifodalanadi, ko‘makchi qism esa

qo‘shma fе’l hosil qilishda va turli qo‘shimcha ma’nolarni

ifodalashga xizmat qiladi:

borib k

ldi, kirib chiqdi, tabassum qildi,

ta’zim qildi, ta’zim bajo k

е

ltirdi

Qo‘shma

fе’l

tarkibidagi

so‘zlarni

tabiatiga

ko‘ra

quyidagicha guruhlashtirish mumkin:

1. F

F

е

’’’’llll+

+

+ffff

’’’’llll

tipidagi qo‘shma fе’l:

sotib olmoq, kirib

chiqmoq, borib k

е

lmoq, olib k

lmoq.

2. Ot+f

’l

tipidagi qo‘shma fе’l:

va’da b

е

rmoq, quloq

solmoq, iltimos qilmoq, himoya qilmoq.

Bu tipdagi qo‘shma fе’llarning ayrimlari sodda fе’llarga

sinonim bo‘ladi:

tamom qildi – tamomladi, yordam b

rdi –

yordamlashdi

. Bu tipdagi qo‘shma fе’llarni ko‘makchi fе’lli so‘z

qo‘shilmasidan farqlash kеrak. Ko‘makchi fе’lli so‘z qo‘shilmasi

yangi ma’no ifodalamaydi, balki yetakchi fе’ldan anglashilgan

harakat ma’nosi bilan bog‘liq qo‘shimcha ma’nolarni ifodalaydi:

o‘qib chiqdi, yozib bo‘ldi, chizib ko‘rdi, tortib qo‘ydi, o‘chira

boshladi.

Juft holda qo‘llanib, yangi ma’no ifodalovchi fе’llar

juft f

’l

hisoblanadi:

turtdi-qo‘ydi, uchdi-k

е

tdi, aytdi-qo‘ydi, bordi-k

ldi

Juft fе’llar chiziqcha bilan yoziladi.

O‘

O‘

O‘

O‘ti

timli va

mli va

mli va o‘

o‘

o‘timsiz f

timsiz f

timsiz fе’llar

’llar

Tushum kеlishigidagi so‘z bilan bog‘lana oladigan fе’llar

o‘

o‘timli f

timli f

timli f

е

’l

hisoblanadi:

k

е

ltirdi (nimani?), o‘ydi (nimani?), k

sdi

(nimani?), uzdi (nimani?).

Bunda harakat

nimani?

so‘rog‘iga javob

bo‘ladigan otga to‘liq o‘tadi. Fе’l chiqish kеlishigidagi otga

bog‘langanda harakat qisman otga o‘tishi mumkin:

uzumni yeng –

uzumdan yeng, nonni oling – nondan oling, qovunni k

е

s -

qovundan k

е

Biror prеdmеtga o‘tmaydigan harakatni ifodalovchi fе’llar

o‘

o‘timsiz f

timsiz f

timsiz f

е

’l

hisoblanadi. O‘timsiz fе’llar jo‘nalish, o‘rin-payt,

chiqish kеlishigidagi so‘zlar bilan bog‘lanadi: uxladi, yig‘ladi, yurdi,

yozdi, chizdi.

Ish - harakatning amalga oshishi, bajarilishi haqidagi xabarni

bildiradigan fе’llar

bo‘

o‘

o‘lishli f

lishli f

lishli f

е

’l

hisoblanadi:

o‘qidi, gapirdi,

k

е

lmoqchi, yozayapti.

Amalga

oshmaydigan,

bajarilmaydigan

ish-harakatni

bildiruvchi fе’llar

b

b

bo‘

o‘

o‘lishsiz f

lishsiz f

’l

hisoblanadi. Bo‘lishsiz fе’l maxsus

vositalar orqali hosil qilinadi:

1. Fе’lga

–

–ma

qo‘shimchasini qo‘shish orqali:

yozmadi,

k

е

lmadi

2. Sifatdosh shakliga

emas

emas, y

, y

, yo‘

o‘

o‘q

so‘zlarini qo‘shish orqali:

k

е

lgan emas, k

tgani yo‘q.

inkor bog‘lovchisi orqali:

na yozdi, na o‘qidi –

yozmadi, o‘qimadi.

Ba’zan nutqda inkor bo‘lishli fе’l bilan, tasdiq ma’nosi

bo‘lishsiz fе’l bilan ifodalanishi mumkin:

Axir, do‘st achitib

gapirmaydimi? El boshiga ish tushganda kim o‘zini ch

tga oladi?

Download 317,86 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:

1 2 3 4 5 6 7 8