Nuriddinova xalima mavzu: metafora va uning badiiy matnda ifodalanishi

1.2. Metaforaning mohiyati 
Metaforaga berilgan ta‘riflarga nazar tashlasak, ularni asosan uch guruhga ajratish 
mumkinligini ko‗ramiz: 
1. Metafora nom ko‗chishning (deyarli) har qanday usuli (Arastu, E.Kassirer). 
2. Metafora qisqargan o‗xshatish (Potebnya va uning izdoshlari). 
3. Metafora nom ko‗chishning alohida bir turi (A.Vejbitskaya, N.D.Arutyunova va 
o‗zbek tilshunoslari). 
Metafora nom ko‗chishi bilan bog‗liq (ya‘ni nom ko‗chish turlaridan biri yoki hammasi) 
ekanligini shu soha bilan shug‗ullanganlardan hech biri rad etmaydi, biroq nom ko‗chish turlarini 
noto‗g‗ri talqin etish yoki, yanada to‗g‗rirog‗i, e‘tibordan chetda qoldirish natijasida metafora 
nom ko‗chish bilan aloqador bo‗lmagan hodisalar (simvol, metamorfoza, ...) ham qamrab 
olinadi. Nom ko‗chish deganda, odatda so‗zlarning o‗zaro munosabati natijasida semantik 
qurilishning o‗zgarishi, semantik vazifalarning o‗z so‗z birikmasi a‘zolari o‗rtasida qayta 
taqsimoti, assotsiativ yoki sintagmatik qatorda munosabatda turuvchi til birliklarining o‗zaro 
ta‘sirlashuvi natijasida so‗z birikmasi unsurlaridan biriga yangi ma‘no berilishi tushuniladi. 
Demak, nom ko‗chishi so‗z birikmasi a‘zolaridan birining assotsiativ yoki sintagmatik 
munosabatlar natijasida yangi semantik qurilish kasb etish ekan.
Komponent tahlil nazariyasisiz metaforaga yondoshish metaforani sof nutqiy tasodifiy 
hodisa sifatida ko‗rsatadi. Biroq nutqiy hodisalarning hammasida ham lisoniy asoslar mavjud va 
mana shu asoslarni biz komponent tahlil etish natijasida qo‗lga kiritamiz. Metaforik ma‘no 
nutqiy hosila bo‗lsa-da, u lisoniy imkoniyat va qonuniyatlarga tayanadi. 

---

12 
Lisoniy imkoniyatlar nutqiy hodisalar uchun sabab, mohiyat, umumiylik vazifasini 
o‗taydi. Sababsiz natija, mohiyatsiz hodisa, umumiyliksiz xususiylik bo‗lmaganidek, lisoniy 
asossiz nutqiy hodisa ham bo‗lmaydi.
―...nolingvistik qarashlar masala mohiyatini ochishda ko‗ra ko‗proq qorong‗ilashtiradi va 
ta‘kidlash mumkinki, ularning mag‗lubiyati ham aynan ularning nolingvistikligi bilan 
belgilanadi‖. Lisoniy imkoniyat bu so‗zning lisoniy ma‘noviy tuzilishidir. Metafora hosil 
qiluvchi lisoniy qonuniyatlar quyidagicha: 
Leksemaning ma‘noviy tuzilishidagi ayrim sememalarni tushirib, tushirilgan semalar 
hisobidan boshqalarini bo‗rttirish imkoniyati. Buning usuli – leksemaning sintagmatik 
qo‗shnichilik munosabatlarini buzish. So‗zning ma‘noviy tuzilishi deganda, so‗zning ma‘no 
qurilishida ikki tipdagi semalarning ma‘lum tartibda joylashishi nazarda tutiladi. 
Bu semalar: 1) Atash (nomlash, denotativ, nominativ) semalari. 
2)
Ifoda (konnotatsiya, uslubiy bo‗yoq, xoslanish) cemalari.
Ma‘noviy qurilishda bu semalarning, asosan ifoda semalarining bo‗rttirilishi darajasiga 
ko‗ra so‗zlar ichki ifodali (ingred konnotatsiyali) so‗zlarga, (chunonchi, qiblagoh, padar, volida, 
tashrif buyurmoq) va mo‗tadil ifodali (atrend konnotatsiyali) so‗zlarga (ota-ona, kelmoq, qizil, 
yetim) bo‗linadi. Ichki ifodali so‗zlarda uslubiy bo‗yoq so‗zning ma‘noviy tarkibida bo‗ladi. 
Mo‗tadil ifodali so‗zlarda uslubiy bo‗yoq mo‗‘tadil befarq bo‗ladi va nutqda ko‗chma okkazional 
qo‗llanishda hosil bo‗lishi mumkin. Shuning uchun ichki ifodali so‗zdan nominativ semalar 
ajratilsa, ichki lisoniy uslubiy ma‘no qoladi. Chunonchi, ―tashrif buyurmoq‖ = yuqori uslub, 
―Qiblagoh‖ – ota = ko‗tarinki, badiiy uslub, yuksak hurmat. So‗zlarning ma‘noviy tuzilishini har 
taraflama o‗rganish shuni ko‗rsatadiki, leksemaning ma‘noviy tarkibi atash va ifodalash semalari 
bilan cheklanmaydi. Leksemalarda, ayniqsa, jamiyat a‘zolari orasida keng qo‗llanadigan, muhim 
ahamiyat kasb etadigan narsa, buyum, belgi, harakat, holatlarni ifodalovchi leksemalarda atash 
va ifoda semalaridan tashqari qo‗shimcha yoki ijtimoiy shartlangan semalar ham mavjud. Bu 
semalar ma‘lum bir narsa – buyum, belgi – xususiyat, harakat – holat shu jamiyat a‘zolari 
orasida qanday yodosh (assotsiativ) qo‗shimcha ma‘lumotlarga aloqadorligi bilan bog‗lanadi. 
Chunonchi, o‗zbek tilida ―qo‗y‖ – mo‗‘tadil ifodali so‗z bo‗lib, uy hayvonlarining bir turini atab, 
nomlab keladi. Lekin shu bilan birga, bu so‗zda yuvoshlik go‗llik, semalari ham mavjudki, bular 
qo‗shimcha ijtimoiy shartlangan semalar sifatida qaralishi kerak. Yoki sariq rang – o‗zbeklarda 
xastalik, zaiflik, ayriliq belgisi. Metaforik ma‘no denotativ ma‘no semalari va qo‗shimcha ma‘no 
semalari asosida yaratiladi. Qo‗shimcha ma‘no hosil qilish qonuniyati va usuli birdan amal 
qiladi. Ma‘lumki, so‗zning ma‘nosi nutqiy hosilalar – so‗z birikmalari va gaplar tarkibida 
voqelanadi. Shunga ko‗ra, to‗g‗ri (uzual) qo‗llanishda leksemaning bizning ongimizdagi 

---

13 
ma‘noviy qurilishi nutqiy voqelanishidagi ma‘nosiga semalar jihatidan mutanosib bo‗ladi. 
Chunonchi,