Nutq idroki (matnni tushunish) Reja: Nutqni idrok qilish va tushunish Nutqni idrok qilish modellari

Nutqiy faoliyatning predmetlik (psixologik) mohiyati
Ma‘lumki, faoliyatning predmetlik mohiyatiga predmet, vosita, qurol, mahsulot, natija kabi unsurlardan tashkil topgan faoliyat shartlari kiradi. Nutqiy faoliyatning predmeti atrof muhitdagi predmetlarning aloqa va munosabatlari hamda hodisalarning ifoda shakli bo’gan fikr sanaladi. Fikrning shakllanishi va ifodasiga so’zlashish yo‗naltirilgan bo’ladi, shuning uchun fikrning mavjudligi, shakllanishi va ifodalanish vositasi til va lisoniy tizim hisoblanadi. Nutqichki vosita bo’lib, unutqiy faoliyatning barcha turlarini bajaruvchi qurol sifatida namoyon bo‗ladi. Aytilganlar va yozilganlar, shuningdek, nutqiy faoliyat subyektlari psixik holatining o’zgarishlari majmuyi nutqiy faoliyatning mahsuloti sanaladi. Nutqiy faoliyat reseptiv va mahsulot ko’rinishida bo’lgani uchun uning natijasi reseptiv ko’rinish – nutqiy ifoda mazmunini tushunish; mahsulot ko’rinishi – boshqalar tomonidan resepsiya (nutqni idrok qilish) xarakterini tushunishhisoblanadi. Nutqiy faoliyat harakat, amal, ko‗nikma va malaka singari unsurlardan tarkib topadi.
Nutqiy ifoda va nutqiy ifodani idrok qilish hamda tushunish nutqiy faoliyat doirasidagi asosiy nutqiy harakatlarni anglatadi. Nutqiy faoliyatning o’ziga xos xususiyati uning harakatlari tarkibiga qator o’zaro aloqadagi amallarning kirishi bilan tavsiflanadi. Psixolingvistikada lisoniy amallar, semantik amallar hamda nutqiy amallar farqlanadi. Nutqiy faoliyat jarayonida amallar avtomatlashadi va nutqiy harakat ko’nikma darajasiga ko’tariladi. Butun faoliyat esa malakani shakllantiradi.

Nutqiy faoliyatda til va nutqning funksiyalari
Muloqot faoliyati nutq vositasida amalga oshadigan qator funksiyalar asosida yuzaga chiqadi. Nutqning markaziy funksiyasi kommunikativlikdir. Kommunikativlik fikrlarni ifodalash, o’ziga hamda boshqa kishilarga ta‘sir qilish vositasida amalga oshiriladi. Inson birinchi navbatda boshqalarning xatti-harakati, fikri, ongi va hissiyotiga nutq orqali ta‘sir ko’rsatish uchun gapiradi. Kommunikativlik funksiyasidan ijtimoiy o’zaro bog’liqlik, faollik, maqsadlilik, niyatlilik kabi xususiyatlar kelib chiqadi. Ijtimoiy kommunikatsiya jarayonida nutqiy ifoda har doim kishilar tomonidan qandaydir natijani qo’lga kiritish maqsadida qo’llaniladi. Maqsadsiz, niyatsiz fikrni ifodalab bo’lmaydi. Shunday qilib, nutq dastlab muloqotning ijtimoiy funksiyasida yuzaga chiqadi. Muloqotning ijtimoiy funksiyasi xabar hamda o’ziga va boshqa kishilarga ta‘sir qilish ko’rinishida namoyon bo’ladi. Nutqning boshqaruv funksiyasi boshqa psixik jarayonlarning birlashuvida ham yuzaga keladi. Nutqning boshqaruv funksiyasidan u bilan chambarchas bog‗langan rejalashtirish funksiyasi kelib chiqadi. Unda inson o’zining faoliyatini, jamiyatdagi xatti-harakatlarini, atrofidagi insonlarning faoliyatlarini va xatti-harakatlarini rejalashtiradi. Nutqiy faoliyatning ikkinchi o’ziga xos funksiyasi – insoniyatning ijtimoiy-tarixiy tajribasini egallash funksiyasidir. Nutqiy faoliyatning o’ziga xos xususiyatlaridan biri uning amalga oshishidagi ikki asosiy variant: nutqiy kommunikatsiya va ichki nutq shakllaridir. Bu yerdan nutqiy faoliyatning nutqiy fikrlash faoliyati sifatida belgilash kelib chiqadi. Nutqiy faoliyatning o’ziga xos xususiyati uning vositasi sifatida til belgilarining ishtirok etishida ham namoyon bo’ladi. Binobarin, nutqiy faoliyatning asosiy vositalari uning belgilik funksiyasida yuzaga chiqar ekan, nutqiy faoliyat belgilar faoliyati sifatida ham aniqlanadi. Umuman, psixolingvistikada nutqiy faoliyat murakkab faoliyat turi sifatida tadqiq etiladi.

Asosiy adabiyotlar

1. Usmanova Sh. “Psixolingvistika” fanidan ma’ruza kurslari. –Toshkent: Universitet, 2014.
2. Belyanin V. P. Psixolingvistika. Uchebnoe posobie. –M.: Flinta, 2008.
3. Gluxov V.P. Osnovы psixolingvistiki. Uchebnoe posobie. – M.: ACT: Astrel, 2008.
4. Karaseva O.F., Safonova O.A. Psixolingvistika: novыe texnologii analiza poeticheskogo teksta. Uchebnoe posobie. – Krasnodar, 2012.