O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

2. 

M ehnat  ta’limi  jarayonida  kasb  tanlashga  yo‘llash.  Kasb 

ta n la sh g a   yo'llash  b u t u n   p e d a g o g la r jam o a s i  t o m o n i d a n   hal  e ti­

ladigan  u m u m m a k t a b   vazifasi  h isoblanadi.  Shu  bilan  birga,  bu 

ishda  m e h n a t  t a ’lim i  aloh ida  o 'r in n i   egallavdi.  B unga  sabab  shu- 

ki,  m e h n a t  t a ’lim in i n g   m a z m u n ig a   q a to r  kasblar  bilan  uzviy  va 

tizim li  ravishda  ta n is h tiris h   va  bu  tan is h tiris h   nafaqat  n azariy 

jih a td a n ,  balki  a m a liy   j i h a t d a n   h a m   olib  boriladi.  M a ’lum k i, 

kasblar  to'g'risida  ta sa v v u r  a n a   sh u n d a y   ta r z d a   b e rilg a n d a g in a   u 

ha q ida   to 'liq   tassavvurga  ega  b o'lish  m u m k i n   bo'ladi.

Kasb  tan la sh g a   yo'llash  ishi  b u tu n   m e h n a t  t a ’limi  d avom id a 

olib  boriladi,  lekin  u n in g   vazifalari  o 'z in in g   turli  b o sqic hla rida  

o'zgarib  turadi.

5—7 -sin fla rd a   a s o sa n   kasb  h a q id a   m a ’lu m o t  beriladi.  O 'q u v ­

ch ila r  q a n day  kasblar  borligi,  u n in g   tiplari  bilan  tan ishad ilar.

15

---

Bu  k a s b la rn in g   elem entlari 

0 ‘q u v c h ilarning  ustaxonadagi  faoli­

yati  m a z m u n in i   tashkil  etadi.  Bu  hoi  o ‘q itis h n in g   shu  davrida 

o 'q u v c h ila rn i  u m u m m e h n a t   tayyorgarlik  vazifasiga  t o i a   m os  ke- 

ladi.

6 -sin fd a   va,  ayniqsa,  7-sinfda  kasb  to 'g'risida  m a ’lum ot  b e ­

rish  bilan  bir  qatorda  m e h n a t d a   tarbiyalash  ishlari  h a m   olib  b o - 

riladi.  B unga  sabab  shuki,  7 -sinfni  bitirish  arafasida  o'qu v c h ila r 

bo'lg'usi  m e h n a t  tavvorgarlig in in g  sohasi  (y o 'n alish i)n i  ta n la b  

olishlari  zarur.  H a r   bir  s o h a   b o 'y ic h a   ko'plab  o m m a v iy   kichik 

m u tax assislar  kasblarini  o 'z   ichiga  oladi.  B ula r  ustax o n a d a g i 

m a s h g 'u l o tl a r n i n g   m a z m u n i   bilan  izchil  a lo q a d a   bo 'lg an   kasblar 

bo 'lishi  (m a sa la n ,  m etallga  va  y o g'ochga  ishlov  berish  texnologi- 

yasiga  oid  kasblar)  yoki  u lar  b ilan  hech   q aday  a lo q a d o r b o 'lm a g a n  

kasblar  (ch u n o n c h i,  su voqchilik,  b o 'y o q c h ilik   va  shu  kabi  qurilish 

kasblari)  bo'lishi  m u m k in .

M e h n a t  tayyorgarligi  so ha sini  t a n la s h d a   k o 'p in c h a   m u n o z a r a -  

li  vaziyatlar  vujudga  kelib,  bu  m u n o z a r a d a   o 'q u v c h ila rn in g   o ta- 

o n a la ri  h a m   ishtirok  etish lari  m u m k i n .   M e h n a t  tay yo rgarligining 

a y rim   sohalari  go'yo  e ’tiborsizdek  tuvilib,  hech  k im   b u   kasbni 

t a n l a s h n i   xohlam aydi.  B o shq a  sohalarga  esa,  a k s in c h a ,  keragidan 

k o 'p ro q   o 'q u v c h ila r  qiziqib  qolishadi.

Afsuski,  m a k ta b la r n in g   ish  tajribasida  s h u n d a y   m a n z a r a n i 

k u z a tish   m u m k i n ,  o 'q itu v c h ila r  bu  m a s a la n i  o 'q u v c h ila rn in g  

o 'z la sh tirish larig a   qa ra b   hal  etishga  u rin is h a d i,  y a ’ni  a ’lochi 

o 'q u vchilarg a  ta n la s h   huqu qi  beriladi  y o m o n   o 'z la s h tiru v c h ila r 

esa  qolgan  kasb  tu rla rid a n   b iro rta s in i  tan la s h g a   m ajb u r bo'lish ad i. 

M a sa la n i  bu  ta rz d a   hal  etish  h a r   j ih a td a n   n o to 'g 'rid ir.  Hayot 

y o 'lin i  z o 'r m a - z o 'r a k i   t a n la g a n la rd a n   kelajakda  yaxshi  m u ta -  

xassis  c h iq is h in i  kutib  b o 'lm ay d i.  S hubhasiz,  a ’lochi  o'q u v c h ila r 

rag 'b a tla n tirilish g a   loyiqlar,  b iroq  bu   n a rs a   b o s h q a la rn i  kasb 

ta n la s h   e rk in lig id a n   m a h r u m   qilm asligi  kerak.  S h u n d a y   h a m  

b o 'lad ik i,  m e h n a t  tayyorgarligida  s o h a n i  to 'g 'ri  t a n la g a n   o'quvchi 

k e yin c h a lik  o'ziga  shu  s o h a   doirasidagi  kasbni  tanlaydi.  S h u n d a n  

kelib  chiqib,  m e h n a t   tay y org arlig in in g   sohasini  ta n l a s h   ixtiyoriy 

bo'lish ig a  h a ra k a t  qilish  lozim .

B u n g a   q a n d a y   erishish   m u m k i n ?   B u  savolga  javob  berish 

u c h u n   avvalo  kasb  ta n la s h   erk in lig in i  q a n d a y   t u s h u n is h   lozim - 

ligini  a n iq la b   olish  zarur.  B iz n in g  ja m iy a t im i z d a   xo h lag a n   k a s b ­

ni  ta n la s h   yo'lida  siyosiy,  ijtimoiy,  m illiy  va  b o s h q a   g'oyalar

16

---

yo'q.  A m m o   b u   h u q u q d a n   o 'z   o i n i d a   foy d alana  bilish  va  bu n g a  

o 'rg atish   darkor.  G a p   sh u n d a k i,  u  yoki  bu  kasbga  b o 'lg a n   t a ­

lab  u n in g   e ’tiboriga  qa ra b   em as,  balki  b o z o r  iq tisodivotin in g  

tu zilish ig a   q a ra b   a n iq la n a d i.  S h u n in g   u c h u n ,  x o h i s h i m iz d a n  

q a t ’i  na z ar,  obyektiv  ta r z d a   kechuvchi  ilm iy - te x n ik   taraqqiyot 

bu  rejaga  o 'z  s h a rtla rin i  kiritadi.  Bu  y o s h la rn i  b o z o r   iqtisodiyoti 

ehtiyojlariga  m o s  keladigan  kasb larda  ishlashga  tay yo rlash ni 

t a la b   etadi.  R a v s h a n k i,  bu  o 't a   m u h i m   v a z ifa n in g   bajarilish ini 

t a ’m in l a s h   kasb  ta n la s h   erkinligi  fu q aro lik   b u r c h in i  tu sh u n is h , 

m a m la k a t im iz d a   b a rc h a   kasblar  h a m   kerakli  va  faxrli  e k a n lig in i 

a n g la sh   b ilan  u y g 'u n la s h ib   ketishi  lozim.

Shu  m u n o s a b a t  bilan  m e h n a t  t a ’lim iga  a lo h id a   u m id   bilan 

qaralad i.  T a d q iq o tlar  sh u n i  k o 'rsa ta d ik i,  o 'q u v c h ila rn in g   m a ’lum 

qism i  k ic h ik   m utax assis  bo 'lib   ish la sh n i  x o h la m a s lik la ri  m u m ­

kin.  B u n in g   sababi  s h u n d a k i,  o 'q u v c h ila r  k ic h ik   m utaxassis 

k a s b la rin in g   m a z m u n i   to'g 'risid a   to'g 'ri  tasa v vu rg a   ega  em aslar, 

ja m iy a t im i z d a   k ich ik   m utax assislar  q a n d a y   e ’z o z la n is h in i  yax­

shi  bilm aydilar.  O 'q u v c h ila r  bilan  a y n a n   m a n a   shu  y o 'n a lish d a  

ish  olib  bo rish   kerak,  zero  da v la tim iz   m a n f a a tla r i  o 'r ta   m ak ta b n i 

b itirg a n la r n in g   k o 'p c h ilig in i  m o d d iy   ishlab  c h iq a ris h   va  aholiga 

x iz m a t  ko'rsatish  so h alariga jalb   qilish n i  ta q a z o   etadi.

M a z k u r   h olda  m asala  teng   q im m a tli  o m m a v iy   k ich ik   m u t a ­

xassislar  kasblariga  taalluq li  ekanligi  ishni  o so n la s h tira d i.  Teng 

q i m m a tli  kasblar  d e g a n d a   in so n g a   h a r   t o m o n l a m a   k am o l  topish, 

m o d d iy   farovonlik, ja m iy a td a   o 'z   m avqeiga  ega  b o 'lish g a   im k o n i- 

yatlar  yaratishi  j ih a tid a n   teng  b o 'lg an   kasblar  tu sh u n ila d i.  Shu 

b o isd a n ,  a g a r o m m a v iy   kasblar  ichida  a y rim la ri  e ’tiborsizd ek  tuy- 

ilsa,  bu   od diy   c h a lk a s h lik   bo'lib,  m e h n a t  o'qituvchisi  bu  xa tolikni 

o 'z   vaqtida  b a r t a r a f  etishi  kerak.  B u n in g   u c h u n   esa  o m m a v iy   k a s­

b la rd a   u m u m i y   to m o n l a r   k o 'p  e k a n lig in i  t a ’kidlash  kerak.

A m a ld a   u c h ra y d ig a n   b a rc h a   kasblar  b ilan  o 'q u v e h ila rn i  ta- 

n ish tirib   c h iq is h n in g   im k o n i  yo'q,  albatta.  L ekin  k o 'p g in a   kasblar 

in so n   oldiga q a to r u m u m i y  ta la b la rn i  q o'y a d i.  O 's m ir l a r n i   a n a  shu 

tala b la r  b ilan  ta n is h tirib   ular  haqidagi  ta s a v v u rin i  kengaytirishi 

m u m k i n .   M a sa la n ,  keyingi  vaqtda jis m o n iy   m e h n a t n i n g   m a ’naviy 

saviyasi  ortayo tg anligi  k u z a tilm o q d a .  Aqliy  m e h n a t   faoliyatiga 

q o 'y ila d ig an   tala b la r  to b o ra   o rtib  b o r m o q d a .  M e h n a t  ja m o a s id a  

o 'z in i  tu tishig a  n isb a ta n   h a m   yuqori  tala b la r  q o 'y ilm o q d a .  Shuni 

h iso bga  olib,  kasb  ta n la s h g a   yo'llash  ish in i  s h u n d a y   ta s h k il  qilish

17

---

m u m k i n k i,  o 'q u v c h ila r  faqat  m u a y y a n   kasblar  to'g 'risida   tasav­

v u r  olibgina  q o l m a s d a n ,  m e h n a t  faoliyatiga  n isb a ta n   q o 'y ila d ig an  

u m u m iy   talab  to 'g'risid a  h a m   tasavvurga  ega  b o 'lay o tg a n lik la rin i 

a ng laydigan  b o'lishsin.

K asb  ta n la s h  j u d a   m u h im   m asa la   bo'lib,  k o 'p in c h a   o 'q u v c h ila r 

uni  m ustaq il  hal  qila  olm aydilar.  Bu  m a s a la d a   ularga  m a k ta b  

y ord am   berishi  kerak.  K o 'p in c h a   s in f   rahbari  h a r  bir  o'quvch iga 

k a rto c h k a   tutib,  o 'q u v c h in in g   u  yoki  bu  o'quv  faniga  m u n o s a ­

bati,  kasbga  bo 'lg an   qiziqishi,  o'qishdagi  m uvaffaqiyatlari,  s h a x ­

siy  fazilatlari  h aqida  o 'q itu v c h ila r  aytgan  m a ’lu m o tla r n i  shu  kar- 

to ch k a g a   yozib  boradi.  Bu  esa  o 'q u v c h in in g   n im a la rg a   qiziqishini 

a niq lash ga  im k o n   beradi.  A g ar  o 'q u v c h in in g   qiziqishlari  b a rq a ro r 

bo'lsa,  s in f  rah bari  o 'q u v c h id a   u  ta n l a m o q c h i   b o'lg an  kasb  uch u n  

z a r u r   a lo m a tla r  bor-yo'qligini  a n iqlashg a  kirishadi.  O 'q u v c h in in g  

sog'lig'i  u  ta n la g a n   kasb  talablariga  to 'g 'ri  kelm aydigan  hollar 

h a m   uchraydi.  Bu  m a s a la n i  shifokor  hal  qiladi.  S h u n d a n   so'ng 

o 'q itu v c h ila r  o 'q u v c h in in g   o ta -o n a s i  bilan  su hbatlashib,  bolani 

b o sh q a   kasbga  qiziqtirishga  ha ra k a t  qiladilar.  L e k in   bu  ishni 

x u s h m u o m a la lik ,  ehtiyotkorlik  bilan  bajarish  lozim ,  aks  holda 

o 's m i r n in g   ko'ngli  c h o 'k ish i.  o 'z in i  to 'la q o n li  o d a m   em a sd e k   his 

etishi  m u m k i n .

O 'q u v c h ila r  o 'zlariga  kasb  tan la y o tg a n la rid a   o 'q itu v c h ila r  o'z 

t a ’sirini  o 'tk a z is h g a   h a d d a n   tash qari  in tilm a slik la ri  kerak.  Bu 

o 'r in d a   j u d a   ehtiyot  b o 'lish   va  o 'q u v c h ila r  ushbu  kasbga  c h in d a n  

h a m   q iz iq a d ila rm i  yoki  bu  qiziqish  taso difiy  qiziqishini,  an iqlab 

olish  lozim.

Kasb  ta n la s h g a   yo'llash   ishini  olib  b o rish d a   m a k t a b n in g   h a - 

qiqiy  ish  sha roitla rini  hisobga  olish  darkor.  M a m l a k a t im i z   turli 

t u m a n l a r i n i n g   ishlab  c h iq a ris h   bazasi  bir  xilda  em as.  M asalan, 

agar  gap  d a m   olish  m a s k a n ig a   yaqin  jo yla sh g a n   s h a h a r   haqida 

b orad ig a n   bo'lsa,  o 'q u v c h ila rn in g   k o 'p c h ilik   qism i  kelgusida  a h o -  

liga  x iz m a t  ko'rsatish  soh asid a  ishlash  k erakligini  e ’tiborga  oli- 

shiga  to 'g 'ri  keladi.  T u m a n   iqtisodiyoti  m e h n a t  bilan  t a ’m in la s h  

im k o n iy a tla rin i  ko 'p   j i h a t d a n   belgilab  beradi.  Biroq  in s o n n in g  

individual  xususiyatlari  h a m ,  o d a td a ,  q a to r  kasb  talablariga javob 

beradi,  o 'q u v c h ila rn in g   qiziqish la ri n i  esa  sh a k lla n tiris h   m u m k i n . 

S h u n d a y   qilib,  kasb  ta n la s h g a   yo'llash  ishini  d a v la tn in g   u  yoki 

bu  kasbga  b o 'lg an   ehtiyojlarini  va  o 'q u v c h ila rn in g   qiziqish lari n i 

h a m d a   ishtiyoqlarini  e ’tiborga  olgan  h o ld a   olib  b o rish   m u m k i n .

i s

---

Kasb  ta n la s h g a   yo'llash  ishida  8—9 - s i n f la r   a lo h id a   o 'r in n i  

egallaydi.  B u n d a   bir  t o m o n d a n   kasb  ta n la s h g a   y o'llash  ishi  b e ­

vosita  m e h n a t   d a rsla rid a   davom   etib,  o 'q u v c h ila r  o'zlari  ta n la g a n  

m e h n a t  tayyorgarligi  sohasi  tarkibiga  k iruvchi  kasb lar  to'g 'risid a  

tas a v v u r  olish ad i,  y a ’ni  kasbga  intilish  go'yo 

«torayib  boradi». 

Boshqa  to m o n d a n   esa  «Ishlab  ch iq a rish  

asoslari»,  «Kasb  t a n ­

lash»  m a x s u s   fan la rin i  o 'rg a n is h   ja r a y o n id a   o 'q u v c h ila rn i  xalq 

x o 'jalig in in g   asosiy  kasblari  va  ixtisosliklari  b ila n   ta n is h tiris h   y u ­

z a sidan   tiz im g a   s o lin g a n   kasb  ta n la s h g a   yo'llash  ishi  bo sh la n a d i. 

M a z k u r   fan la r  m e h n a t  d arsla rid a,  fan  asoslari  o 'rg a n ila d ig a n  

d a rsla rd a   o 'q u v c h ila r  kasblar  to 'g'risid a   olgan  b ili m l a r   u m u m -  

lashtiriladi.

S h u n d a y   qilib,  8—9 -s in f la r d a   m a ’lum   d a ra ja d a   q a ra m a - q a rs h i 

vazifa  q o 'yiladi.  O 'q u vch i  k engaytirilgan  m e h n a t   t a ’lim in i  o 'tib  

q a to r  o 'x sh a sh   kasblar  e le m en tlarin i  ( m a s a la n ,  m etallga  ishlov 

berish  u c h u n   slesarlik,  tokarlik,  frezerlik  ishi)  o 'z la s h tirib   oladi. 

B u n in g   natijasida  u  b o s h la n g 'ic h   kasb  tay yorgarligini  oladi  va  uni 

k a s b - h u n a r   kollejlarida  davom   ettirishi  z a ru rd e k   tuyiladi.  Ayni 

p a y td a   o 'quvchi  oldid a  kasblar  dunyosi  b irin c h i  m a r o t a b a   t i z i m ­

ga  s o lin g a n   h olda  to'liq  o c h ib   beriladi,  g o'yo  u l a r d a n   xohlaga- 

n in g n i  ta n la b   ol,  devilgandek  bo'ladi.  Kasb  ta n la s h   erkinligi  ana 

shu  k o 'rin ish d ag i  ziddiyatda  n a m o v o n   bo 'ladi.  9 -sin fd a   o'quvchi 

o'zi  avval  ta n la g a n   kasb d an   aynib,  m e h n a t  t a ’l im in i n g   butunlay  

b o shq a  y o 'n a lis h in i  ixtiyoriy  ta n la b   olishi  h a m   m u m k i n .  D e m a k , 

o 'q uvch i  faqat  9 -sin fd a   biror  kasbni  ta n la s h   h a q id a   uzil-kesil  qa- 

rorga  kelishi  m u m k i n .  L ekin  bu  bilan  kasb  tan la s h g a   yo'llash  ishi 

tugavdi  yoki  b o 's h a sh tirib   y u b orilad i,  deyish  xato  bo 'ladi.  A k s in - 

cha,  bu  ish  endi  y a n a d a   t a ’sirch an   b o 'lish i  lozim ,  a m m o   u n in g  

m aq sa d i  o'zgaradi,  endi  birin c h i  rejani  ta n la g a n   kasbga  m u h ab b a t 

uyg'otish  egallaydi.  K asb  ta n la s h g a   yo'llash  ish in in g   b u tu n   m a z ­

m u n i,  fo rm a la ri  va  m eto d la ri  a n a   shu  m aq sa d g a   qaratiladi.

Y uqorida  a y tilg a n la rd a n ,  m e h n a t  t a ’lim i  ja r a y o n id a   kasb  t a n ­

lashga  yo'llash  ishi  bir  nec h a   b o sq ic h d a n   o'tib,  bu  b o s q ic h la rn in g  

h a r   birida  o 'z  vazifalari  hal  etiiadi,  d egan  x u lo sa n i  chiq arish  

m u m k i n .  B unda  kasb  tan la sh g a   yo'llash  ishi,  b o sh q a   h a r  q anday 

o 'qu v-tarb iva  ishi  kabi,  ikki  yoqlam ali  ja r a y o n d a n   iborat  bo'lib, 

bu  ja ra y o n d a   o 'qituvchiga  h a m ,  o'q u vch ig a  h a m   teng  darajada 

a h a m iy at  ajratiladi.  S h u n in g   uch u n  kasb  ta n la s h   ishiga  nisbatan 

q o 'y ila d ig an   eng  m u h i m   talab  o 'q u v c h ila rn in g   yuq ori  darajada

19

---

faol  bo'lishi,  bu  faollik  kasbiy  tarbiya,  kasb  tan la sh   n egizlarini 

sh a k lla n tiris h   hisobiga  t a ’m in la n is h id a d ir.  M e h n at  o'qituvchilari 

kasbiy  tash x is  h a m d a   kasbiy  konsultatsiyaga  tayyorgarlik  k o'rgan 

b o 'lsa la r  va  bu  ishni  o'z  vaqtida  o 'tk az sa la r,  o 'q u v c h ila rn in g   faol- 

ligi  ortad i.