O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

Taqrizchilar:

O.E.Ergashev, 

falsafa  fanlari  doktori,  professor.

N.H.Hakimov, 

falsafa  fanlari  doktori,  professor.

Ch  77

Choriyev,  Anvar.

Inson  falsafasi:  Inson  to ‘g‘risidagi  falsafaiy  fikrlar  taraqqiyoti/ 

A.Choriyev;  (M as’ul  muharrir  Q.  Nazarov);  O 'zR   Oliy  va  o‘rta  maxsus 

ta ‘lim  vazirligi,  0 ‘zbekiston  Faylasuflari  milliy  jam iyati,  0 ‘z  FA 

I.M .M o‘minov  nomidagi  falsafa  va  huquq  in-ti.  —Т.:  0 ‘zbekiston  fayla­

suflari  milliy  jamiyati  nashriyoti,  2007. 

.

K .I .-   416  b.

©   « 0 ‘zbekiston  faylasuflari  milliy  jamiyati  nashriyoti»,  2007.

---

KIRISH

Inson  hamma  zamonlarda  ham  o ‘zining  kimligini,  o‘zligini  bi- 

lishga  intilgan.  Inson  muammosiga  bag‘ishlangan  turli  gipotezalar, 

nazariyalar  va  konsepsiyalar  yaratildi.  Lekin  zamonlar  o ‘tishi  bilan 

inson  deb  nomlanuvchi  mavjudotda  hali  o ‘rganilmagan,  yechilishi 

zarur  bo‘lgan  muammolar,  jumboqlar  ko‘payib  boraverdi.

Qadimgi  zamon  falsafasi  namoyandalari,  xususan,  qadimgi 

Hind  va  Xitoy  faylasuflari  inson  ikki  yirik  qudrat  —  tana  bilan 

jonning  uyushmasidan  iborat,  jon  tanani  tark  etib,  ruhga  aylanib 

turadi,  ruh  esa  o ‘lmaydi,  deb  tushuntirgan  bo‘lsalar,  qadimgi 

Eron  va  Turon  faylasuflari  inson  borlig'i  olam  borlig‘i  bilan  bevosita 

aloqador,  inson  borlig‘ida  olam  borlig‘i  o‘z  ifodasini  topadi,  olam 

borlig‘i  esa  to ‘rt  asosiy  unsurdan:  tuproq,  suv,  olov,  havodan 

tashkil  topgan,  olam  borlig‘ining  murakkab  shakllaridan  biri 

bo‘lgan  inson  tabiati  ham,  shubhasiz,  o‘sha  to ‘rt  unsur  bilan 

bog‘liq  bo‘ladi,  deb  ishontirishga  harakat  qildilar.

Qadimgi  Eron  va  Turon  falsafasi  ta ’sirida  vujudga  kelgan 

Yunon  falsafasining  namoyandalari  esa  inson  kosmosning  bo‘lagi, 

allaqanday  o ‘ziga  xos  xususiyatlarni  o ‘zida  mujassamlashtirgan 

mikrokosmosdir,  deb  tushuntirishar  edi.  Qadimgi  Yunon  fayla­

suflari  inson  bilan  olamdagi  boshqa  tirik  mavjudotlar  o ‘rtasida 

jiddiy  farq  borligiga  shubha  qilmasdilar.  Inson  —  «aqlli  ijtimoiy 

maxluq»  ekanligini  har  tomonlama  isbotlashga  urindilar.  Shunday 

qilib,  qadimgi  zamon  faylasuflari  inson  olamdagi  tirik  mavjudot- 

larning  toji,  cho‘qqisi  ekanligini  ta ’kidlab,  uni  birinchi  o ‘ringa 

ko‘tarib  qo‘ydilar.  Inson  olamda  mavjud  bo‘lgan  tirik  mavjudot- 

larning  birortasiga  ham  o ‘xshamasligini  qayta-qayta  ta ’kidladilar.

0 ‘rta  asr  faylasuflari  esa  insonning  eng  muhim  xususiyati  uning 

«Xudoga  o‘xshashligidir»,  deb  tushuntirdilar.  0 ‘sha  insonga  o ‘xshash 

Xudoni  koinotdan  tashqarida  deb  bildilar.  Endilikda  Xudo  butun 

koinotning  xo‘jayini  bo ‘ldi.  Xuddi  shuning  uchun  ham  musulmon 

va  xristian  faylasuflari  o ‘rta  asr  sharoitida  Xudoda  mavjud  bo‘lgan 

jamiki  yaxshi  fazilatlarni,  xislatlarni,  xosiyatlarni,  karomatlarni 

o ‘rganishga  intildilar.  Xudoga  xos  barkamollikning  ko‘rinishlarini 

insondan  izladilar.  Olloh  vasliga  yetishni  orzu  qilgan  ruhiy-ma’naviy 

barkamol  inson  qiyofasini  tasvirlashga  urindilar.

Yangi  zamon  faylasuflari  o ‘rta  asr  faylasuflaridan  farqli  o ‘laroq, 

inson-ijtimoiy  mavjudot,  deb  saboq  berishdi.  XVIII—XIX  asrlarda 

Yevropada  shakllangan  nemis  klassik  falsafasi  namoyandalarining

3

---

bir  guruhi  inson  kamolotida  onglilik,  aqliylik  (ratsionalizm)  hal 

qiluvchi  ahamiyatga  ega  bo‘ladi,  deyishsa,  boshqa  birovlari  inson­

ning  inson  bo‘lib  shakllanishida  his-tuyg‘u,  ongsizlik  (irratsiona- 

lizm)  asosiy  rol  o ‘ynaydi,  deb  tushuntirdilar.  Yana  boshqa  bir 

guruh  faylasuflar  insonning  inson  bo ‘lib  shakllanishida  ijtimoiy 

muhit,  ayniqsa,  mehnat  hal  qiluvchi  ahamiyatga  ega  bo‘ladi,  degan 

fikr-mulohazalarni  bayon  qildilar.

Inson  to ‘g‘risidagi  falsafiy  fikrlar  taraqqiyoti  haqidagi  fikr- 

mulohazalarni  eslatib  o'tishdan  muddao  barcha  zamonlarda  ham, 

barcha  zaminlarda  ham  inson  muammosi  falsafaning  asosiy  mav- 

zusi  ekanligini  e’tirof  etishdir.  Lekin  inson  muammosi  faqat  fal­

safaning  tadqiqot  obyekti  bo‘libgina  qolmay,  balki  boshqa  fanlar- 

ning  ham  diqqat  markazida  bo‘ldi.  Boshqa  fanlar  insonning  ma’lum 

bir'qism ini,  ayrim  xususiyatlarini  o'rgangan  bo ‘lsa,  falsafa  inson- 

ni  bir  butun,  yaxlit  o ‘rganishga  harakat  qildi.  Boshqacha  aytga- 

nim izda, 

falsafa 

in so n n in g  

tab iiy -ijtim o iy  

m ohiyatini, 

uning  olamdagi  tirik  maxluqotlar  orasidagi  o ‘m ini,  boshqa  jon- 

zotlardan  farqini  tushuntirishga  urindi.  Insonning  jismi,  ruhiyati, 

m a’naviyati  orasidagi  o ‘zaro  aloqadorlik  mexanizmi  mohiyatini 

ifoda  etuvchi  qonuniyatlami  aniqlashga  intildi.  Insonning  olamga 

b o ‘lgan  munosabatini,  uning  atrof-m uhitni,  hatto  o‘zin i-o ‘zi 

o‘zgartira  olish  yo‘llari  va  uslublarini,  o‘z  taqdirini  o‘zi  belgilovchi 

buyuk  mavjudot  ekanligini  har  tomonlama  tahlil  qildi.  Olzi  ha- 

qida,  o ‘zining  ruhiy-ma’naviy  kamoloti  haqida  turli  g‘oyalar, 

ta ’limotlar  yaratdi.  Turgan  gapki,  insonning  o ‘zi  to ‘g‘risida  yarat- 

gan  g‘oyalari  ham  zamonlar  o‘tishi  bilan  o'zgarib,  boyib  yoki 

eskirib  bordi.

Inson  to ‘g‘risidagi  falsafiy  g‘oyalar,  uning  manfaatlari,  ehti- 

yojlari  va  e’tiqodlari  bilan  uzviy  aloqadordir.  Afsuski,  shu  vaqt- 

gacha  biz  targ‘ibot  va  tashviqot  qilib  kelgan  falsafiy  qarashlarda 

konkret  inson,  uning  tabiiy-ijtimoiy  mohiyati,  orzu  va  umidlari, 

ehtiyojlari  siyosiy  m anfaatlar,  sinfiy  qarashlar  to ‘g‘risidagi 

ta ’limotlar  soyasida  qolib  ketdi.  Insonning  ijtimoiy  qiyofasi  siyosiy 

manfaatlar  nuqtayi-nazaridan  qanday  bo'Iishi  zarurligi  haqida  uzluk- 

siz  bosh  qotirib  keldik.  Lekin  uning  madaniy-ma’naviy  saviya- 

sining  holati,  darajasini  bilishga  harakat  qilmadik.

H ar  tomonlama  garmonik  rivojlangan,  barkamol  inson  shaxsi 

haqida  uzoq  gapirdik,  ko‘plab  qo'llanmalar,  yostiqdek  kitoblar 

bitdik.  Sotsialistik  jamiyat  sharoitida  voyaga  yetgan  kishilar  o ‘z 

o‘tmishdoshlaridan  tubdan  farq  qiladi,  ajdod  va  avlodlnrning  jamiki

4

---

yaxshi  fazilatlari,  xislatlari  unda  mujassam,  deb  maqtanib  keldik. 

Afsuski,  o ‘sha  orzu  qilingan  odamning  ming  xil  sayqal  berilgan 

qiyofasi  bizdan  borgan  sari  uzoqlashaverdi  va  asta-sekin  xiralashib 

qoldi.  Chunki  yonginamizda  faoliyat  ko‘rsatayotgan  haqiqiy  basha- 

ralar  bilan  orzu  qilingan,  tasvir  etilgan,  ko‘klarga  ko‘tarib  maqtal- 

gan  kitobiy  qiyofalar  orasidagi  ziddiyat  keskinlashib,  amalda  al- 

laqanday  tubsiz  jarlik  vujudga  keldi.  Ushbu  ziddiyatning  mahsuli 

bo'lgan  manqurtsimon,  m a’naviy  majruh  odamlar  soni  ko‘payib 

ketdi.

Hozirgi  zamon  ijtimoiy  taraqqiyoti,  ayniqsa,  fan  va  texnika 

progressining  inson  jismoniy  va  m a’naviy  qiyofasiga,  ruhiyati  va 

professional  malakasiga  ta ’siri  uni  bir  butun,  yaxlit  o'rganishni 

talab  qilmoqda.  Afsuski,  hozirgi  zamon  fani  to ‘plagan  inson 

to ‘g‘risidagi  m a’lumotlar  jahon  sivilizatsiyasining  bugungi  talab- 

lariga  mutlaqo  javob  bermaydi.  Chunonchi,  insonshunos  olimlar- 

ning  guvohlik  berishicha,  bugungacha  to ‘plangan  barcha  bilimlar- 

ning  95—98  foizi  tabiat  muammolariga  bag‘ishlangan.  Inson  tabi- 

atini  ifodalovchi  m a’lumotlar,  to ‘plangan  ilmlarning  bir  foizidan 

ham  kamrog‘ini  tashkil  etadi.  0 ‘z  navbatida,  bunday  keskin  farq- 

ning  vujudga  kelishiga  jahon  dinlari  ham  sabab  bo‘ldi.  Chunki 

jahon  dinlari  uzoq  vaqt  nafaqat  insonning  jismi,  ruhiyati  va 

m a’naviyatini  o‘rganishga,  hatto  uning  tashqi  qiyofasining  surati- 

ni  chizishga  ham   qarshilik  ko'rsatdi1.

Boz  ustiga,  totalitar  tuzum  mafkurasining  asosi  hisoblangan 

markscha-lenincha  falsafaning  eng  asosiy  kamchiliklaridan  biri  ham 

insonning  ruhiy-m a’naviy  olamini  o'rganishga  yetarli  e ’tibor  ber- 

m aganligidir.  Shuning  uchun  fuqaroviy,  ya’ni  insonparvar, 

demokratik  jamiyat  qurish,  huquqiy  davlat  barpo  etish  uchun 

ommaviy  harakat  avj  olgan  0 ‘zbekiston  sharoitida  mamlakatimiz- 

ning  ijtimoiy-iqtisodiy,  madaniy-ma’naviy  taqdirini  hal  qiluvchi 

bo‘lg‘usi  yuqori  malakali  mutaxassislarni  inson  to ‘g‘risidagi  fal- 

safiy  bilimlar  taraqqiyoti  bilan  qurollantirish  —  umumdavlat, 

umumjamiyat  ahamiyatiga  ega  bo‘lgan  tarixiy  zaruriyatdir.

Mamlakatimiz  oliy  va  o‘rta  maxsus  o ‘quv  yurtlarini  tugatib, 

hayotga  qadam  tashlayotgan  har  bir  yosh  mutaxassis,  ayniqsa, 

xalq  maorifl  tarmoqlarida  amalga  oshirilayotgan  ta ’lim  va  tarbiya 

jarayonining  tashkilotchilari  va  targ‘ibotchilari  o ‘zlarining  kasb- 

ko r  m alak alarin i  ja h o n   sivilizatsiyasi  talab lari  darajasiga