qilingan.
103
bilan ajralib turadi. Hayvondan farqli o'laroq, u aqlga ega bo'lgani
tufayli o‘zining ana shunday ehtiyojlarini anglab yetadi va ularni
r o ‘y o b g a
chiqarishga intiladi. Дпа shu aql, shuningdek, tilga olin
gan ehtiyojlarni qondirish zaruriyati insonlarni ma’lum umumiy
prinsiplarga amal qilishga, ular asosida faoliyat ko'rsatishga
undaydi. Urush esa kishilar tabiatida qadim-qadimdan saqlanib
qolgan hayvoniylikning namoyon bo‘lishidir.
Mutafakkir inson huquqlarini uning ehtiyojlari bilan bog'lar
ekan, bu yerda ham «ikki yoqlama haqiqat» mavjudligi haqida
fikr yuritadi. Zotan, huquq ilohiy va insoniy xarakterga ega
bo‘lishi mumkin. Ushbu xulosa huquq tabiatini faqat Xudo nomi
bilan bog‘lab tushuntirgan, «huquq» tushunchasiga cherkov mo-
nopoliyasini shakllantirgan Renessans davri uchun katta yangilik
edi. Buning bilan G. Grotsiy inson taqdirining muqarrar emas-
ligi, uning ozodligi o‘z qo‘lida ekanligi haqidagi g‘oyalarning
shakllanishiga zamin yaratdi.
Buyuk golland huquqshunosi insoniy huquqni fuqaroviy va
tabiiy huquqqa bo'ladi. Fuqaroviy huquq konkret-tarixiy xarak
terga ega bo'lib, siyosiy vaziyat bilan bog'liq. Shu bois jami-
yatdagi ijtimoiy tuzumning o'zgara borishi bilan u ham o‘zgarib
turadi. Tabiiy huquq esa insonning tabiatidan, tabiiy ehtiyojlari-
dan kelib chiqadi. Shu sababli, mutafakkirning mulohazalariga
ko‘ra, tabiiy huquq muammolari bilan jamiyat rivojlanishi ten-
densiyalarini tahlil qiluvchi tarix emas, inson mohiyatini har
tomonlama o'rganuvchi falsafa shug‘ullanmog‘i darkor.
Shuning bilan birga kishilaming tabiiy ehtiyojlarini qondirish
jamiyat taraqqiyoti bilan chambarchas bog‘liq ekanligini ham
unutmasligimiz lozim. Boshqacha aytganda, tabiiy huquq nafaqat
inson tabiati bilan, balki ijtimoiylik bilan ham bog‘liqdir. Kishi
lar o‘z ehtiyojlarini qondirish, huquqlarini himoyalash maqsa-
dida o'zaro kelishib olishga majbur bo‘ladilarki, bu kelishuvning
nihoyasida davlat instituti vujudga keladi. Binobarin, davlatning
asosiy vazifasi inson ehtiyojlarini qondirish uchun shart-sharoit
yaratish, uning huquqlarini himoyalashdan iboratdir.
Shunday qilib, inson huquqlari absolut haqiqatdir. Haqiqat
esa, G.Grotsiyning fikriga muvofiq, isbotlanmog‘i darkor. M u
tafakkir har qanday haqiqatni aql nuqtayi nazaridan isbotlash
zarurligini ta ’kidlaydi (umuman, aqlga va faqat aqlga murojaat
etish, ya’ni ratsionalistik dunyoqarash G.Grotsiy ijodining me-
104
todologik asosini tashkil etadi). Chunki aql umumtanqidiy va
umumqadriyat ahamiyatiga ega. Jamiyatda vujudga kelgan har
qanday ijtimoiy-huquqiy ixtilofni aql yordamida bartaraf etish
mumkin. Bunday faoliyatni ikki xil yo‘l bilan amalga oshirish
mumkin. Birinchidan, vujudga kelgan vaziyat, hodisa mohiya-
tining aqlga muvofiqligini aniqlash zarur. Ikkinchidan esa, vu
judga kelgan vaziyat yoki voqeaning o‘zga rivojlangan mam-
lakatlar tarixida qay tarzda sodir bo'lgani va qay tarzda bartaraf
etilganini o‘rganmoq zarur.
Kishilar o‘rtasidagi kelishuv pirovard natijada davlatning yu-
zaga kelishiga sabab bo‘lgani kabi, turli davlatlar o‘rtasidagi
kelishuv oqibatida xalqaro hamjamiyat shakllanadi. G. Grotsiy
bu voqeani zaruriyat, qonuniylik sifatida tahlil etadi. Uning fikriga
muvofiq, XVII asr taraqqiyoti Yevropada ana shunday xalqaro
hamjamiyatning vujudga kelishiga zamin hozirlagan. Ushbu fikrini
asoslashda u katolik cherkovi ma’qullagan pozitsiyadan chekin-
magan holda protestantlarning mulohazalari hamda tajribalaridan
ham foydalanishga intildi. Shu sababli uning ushbu muammolar-
ga bag‘ishlangan «Dahriylarga qarshi asl xristiancha taqvodorlik»
asari 1627-yilda «Ta’qiq etilgan kitoblar indeksi»ga kiritildi. Biroq
cherkov inkvizitsiyasi buyuk faylasuf va siyosatshunos Gugo Grot
siy asarlarining avlodlarga qadar yetib kelishiga qarshilik qila
olmadi. Gugo Grotsiy avlodlar xotirasida tabiiy huquq nazari-
yasining asoschisi sifatida saqlanib qoldi.
Renessans davri Yevropa faylasuflari ta ’kidlaganlaridek,
markazlashgan qudratli davlat barpo etish yordamida jamiyatda
mavjud bo‘lgan muammolarni to‘la bartaraf etish mumkin emas.
Ayniqsa, inson xulq-atvorida, xatti-harakatidagi ma’naviy qash-
shoqlikni markazlashgan davlat yordamida tugatib bo'lmaydi.
Odamlar ongi va faoliyatidan bunday nodonliklami surib chiqa-
rish uchun xristian dinining axloqiy mohiyatini ochib berish,
insonparvarlik harakatini har tomonlama rivojlantirish zarur,
degan xulosaga keldilar.
XV asr so‘nggida Oksford universitetida Jon Kolet (1467—
1519-y.) to ‘garagining tashkil etilishi Angliyada insonparvarlik
harakatining yanada avj olishiga sabab bo'ldi. Ushbu to'garakda
Florensiya platoniklarining asarlari tahlil qilinar, Tavrot va Injil
matnlari xususida musohabalar uyushtirilar edi. To'garak qat-
nashchilari ijtimoiy tenglikka asoslangan xristiancha gumanizm
105
g‘oyalarini katta qiziqish bilan o'rganar edilar. Ular orasida
Erazm Rotterdamskiy1 gumanizm g'oyalariga sadoqati bilan alo-
hida ajralib turar edi.
XVI asrning boshlariga kelib, Erazm Rotterdamskiy butun
Yevropada avj olgan insonparvarlik harakatining yo'lboshchisi
darajasiga ko'tarildi. Uning obro‘-e’tibori shu qadr qudratli ediki,
Muqaddas Rim imperiyasi imperatori va Ispaniya qiroli Karl V,
uning raqibi Fransiya qiroli Fransisk I, Angliya qiroli Genrix
VIII, Rim papalari uning nazariga tushishga intilardilar. Hatto
Rim papasi Pavel III Erazm Rotterdamskiyga kardinallik man-
tiyasini ham taklif etgandi.
Erazm Rotterdamskiy o ‘z ijtimoiy-falsafiy qarashlarini 1501—
1503-yillarda yozilgan «Xristian jangchisi uchun qo‘llanma» nomli
asarida izhor etgandi. 0 ‘z ta ’limotini u «Iso falsafasi», deb
ataydi. Albatta, bu termin Erazmga qadar ham qo‘llanilgan,
biroq u «Iso falsafasi» tushunchasiga yangicha mazmun ato etdi.
Erazm Rotterdamskiyning mulohazalariga qaraganda, Iso falsa-
fasida o‘z ifodasini topgan xristian madaniyati qadimgi yunon-
lar va rimliklarning majusiy madaniyatidan quwat oladi. Italyan
gumanistlaridan farqli o ‘Iaroq, qudratli intellektual salohiyatga
ega bo‘lgan Erazm o'zining gumanistik qarashlarini ajoyib va
inkor etib bo‘lmaydigan dalillar asosida bayon qiladi. Xristian
madaniyatini qadimgi zamon madaniyatining hosilasi sifatida
talqin etgan Erazm Suqrotni Iso qatoriga qo‘yadi.
Erazm Rotterdamskiy o‘z ta’limotida xristian dinining axlo-
qiy mazmunini kengroq yoritishga va uning dogmatik tomonini
inkor etishga intiladi. Xristian jangchisining mijozi axloqiy
mazmun bilan to‘lib toshgan. Uning e’tiqodi hamisha aqlidan
ustun turadi. Aytaylik, u ruhning o‘lmasligini aql bilan ilg‘ab,
tushunib ololmasada, unga qat’iy ishonadi. Ana shu ishonch uni
turli gunohlardan saqlanishga undaydi. Insonning mijozi axloqiy
mazmun bilan to ‘lib-toshgan ekan, xristian g‘oyalari har bir
Do'stlaringiz bilan baham: |