Jinsiy zo’ravonlik- xotin-qizlarga nisbatan ularning roziligisiz shahvoniy xususiyatga ega harakatlarni sodir etish orqali jinsiy daxilsizlikka va jinsiy erkinlikka tajovuz qiladigan zo’ravonlik shakli,shuningdek zo’rlik ishlatish yoki zo’rlik ishlatish bilan tahdid qilish yoxud ayol jinsidagi voyaga yetmagan shaxslarga nisbatan axloqsiz harakatlar sodir etish orqali uchinchi shaxs shaxs bilan jinsiy aloqa qilishga majburlash;
Jismoniy zo’ravonlik-xotin-qizlarga nisbatan og’irligi turli darajada bo’lgan tan jarohatlarini yetkazish,xavf ostida qoldirish,hayoti xavf ostida qolgan shaxsga yordam ko’rsatmaslik,zo’ravonlik xususiyatlariga ega boshqa huquqbuzarliklarni sodir etish, jismoniy ta’sir o’tkazish yoki bunday ta’sir o’tkazishning o’zga choralarini qo’llash bilan tahdid qilish orqali xotin-qizlarning hayoti,sog’ligi,erkinligi hamda qonun bilan himoya qilinadigan boshqa huquq va erkinliklariga tajavuz qiladigan zo’ravonlik shakli;
Ruhiy zo’ravonlik-xotin-qizlarni haqoratlash,ularga tuhmat qilish,tahdid qilish,ularning sha’nini,qadr-qimmatini kamsitish,shuningdek ularning xohish-irodasini cheklashga qaratilgan boshqa harakatlarda ifodalanadigan zo’ravonlik shakli,shu jumladan reproduktiv sohada nazorat qilish, tazyiq va zo’ravonlikdan jabrlanuvchida o’z xavfsizligi uchun xavotir uyg’otgan, o’zini himoya qila olmaslikka olib kelgan yoki ruhiy sog’ligiga zarar yetkazgan harakat(harakatsizlik)
Psixologik zo’ravonlik psixologik travmatizmga olib keladi va o’z-o’zidan ishonchni yo’qqa chiqaradi. Psixologik eksplutatsiya natijasi depressiya, stress, qo’rquv, travmatik stress buzilishi bo’lishi mumkin. Hissiy zo’ravonlik har doim alohida tarzda namoyon bo’ladi.
Endi psixologik zo’ravonlik turlarining eng asosiy va keng tarqalgan turlari ko’rib chiqamiz;
-Majburlash;
Odatda aksariyat oilalarda ayollar erkaklarga nisbatan teng emas deb qaraladi va shu nuqtai nazardan ayollarga o’zlari istamagan ishlarni bajarishni talab qiladi.
-Bo’shqaruv;
Oilada er o’z ayolini yoki boshqa oila a’zolarini boshqarishga urinadi. Ular har qanday qilmishi uchun javob berishi kerak degan tushuncha payod bo’ladi. Bu esa ular o’rtasida ko’plab noroziliklarni keltirib chiqaradi. Vaqt o’tishi bilan nazorat kuchayib brogan sari ularda asta-sekin qaror qabul qilish qiyinlasha boshlaydi bu esa ularda odamlarga nisbatan ishonchsizlikni kuchaytiradi.
-Despotism;
Oilada er o’zini manipulyatordek ya’ni takabburlik bilan tutadi. Uning barcha so’zlari buyruqlarga asoslanadi. Uning xoxshiga ko’ra oilada ayol bu buyruqlarni so’zsiz bajarishga majburdir.
-Xorlik;
Oddiy muloqot va kundalik vaziyatlarda haqoratlar ustunlik qiladi. Bu oliada ayollarga nisbatan ruhiy o’g’riqni keltirib chiqrishga urinish go’yo uni axloqiy jihatdan ezish. Shu nuqtai nazardan asosan tashqi ko’rinish yoki xarakteriga bog’liq bo’lgan eng yoqimsiz so’zlar tanlanadi chunki bu shaxsiyat bilan bevosita bog’liq bo’lgan nuqtalardir. Bu narsalar oiladagi ayollar qadr-qimmatini pasaytiradi.
-Qadr-qimmatning kamsitilishi;
Bizning hayotimizda hozirgi kunga kelib ‘’Hazrati inson’’ inson tushunchasi kamayib bormoqda. Buni bazi qo’shtirnoq ichidagi oilalarda ayollarga bo’lgan munosabatlarda ko’rishimiz mumkin. Muqaddas islom dinida ham ‘’Jannat onalar oyog’I ostidadir’’ degan jumlada ayollarni bu dinda naqadar e’zozga loyiq ekanligi alohida ko’rsatilgan. Shunga qaramay oilalarda bo’layotgan ayollarga nisabatan zo’rvonlik,tazyiq va ularni huquqlarini poymol qilish kabi holatlar juda ko’p uchramoqda. Ba’zi nopok kishilar oiladagi o’z majburiyatlarini ya’ni “ Erkakalar ayollarga rahbardirlar”(“Niso” surasi, 34-oyat) ni unutishmoqda.????????
Oiladagi zo’ravonlikning sabablariga yana quydagilarni misol qilib keltirish mumkin: ijtimoiy-madaniy-siyosiy va shaxsiy-psixologik.
Biz bu sabablardan faqat ijtimoiy-madaniy-siyosiy muammolarga to’xtalib o’tamiz.
Ishsizlik-(oilada bir necha shaxslarning bir shaxsga qaram bo’lib qolayotganligi)
-gender tengligiga amal qilinmayotganligini qo’shishim kerak
Ijtimoiy stereotiplar-xotin erga bo’ysunishi kerak degan tushunchaning noto’g’ri tushinilayotganligi;
Mahalliy urf-odatlar bazi davlatlarda oilada bir nechta qiz farzandning tug’ilishiga foija sifatida qaralishi;
Qonun hujjatlarining yaxshi ishlamasligi-zo’ravonlik munosabatlari kuzatilayotgan joylarga vaqtida kirib bora olmayotganligi, bolalar zo’ravon ota-onalardan, ayollar esa zolim erni tashlab ketishdan qo’rqishadi chunki jamiyatda shunday yomon illat borki ajirashgan maqomidagi ayollarga bo’lgan munosabat yomon bo’ladi.
Sitatistik ma’lumotlarga qaraganda psixologik zo’ravonlikka duchor bo’lgan shaxslarnig aksariyati irodasi zaif shaxslardir. Lekin barqaror psixikasi va o’z-o’zini qadrlaydigan odamlar kamdan-kam hollarda zo’ravonlikning qurboniga aylanadilar.
Qanday qilib zo’ravonlikni oldini olish mumkin:
Avvalo davlat va jamiyat tomonidan ishlab chiqilgan qoidalarga qatiy amal qilish kerak va davlat organlari tomonidan ishlab chiqilgan qonunlar ko’proq oila manfatlarini qamrab olishi lozim;
Ichki ishlar organlari tarkibidagi uchastka inpektorlari va mahalla qo’mitlalari qoshida oilalarni qo’llab quvvatlash va ular bilan faol ish olib boradigan psixologik hizmat turlarini tashkil etish lozim aynan shundagina aksariyat ajrim yoqasida turgan oilalarning turmushini asrab qolish mumkin;
Yoshlar hususan yosh xotin-qizlar o’rtasida ishsizlik darajasini kamaytirsh lozim;
Xotin-qizlarning huquqiy savodqonligini oshirish va ularni ko’proq oily ta’limga yo’naltirish;
Nigohni qayd etish organlari tarkibiga mutaxasis psixologlarni jalb qilish;
Foydalanilgan adabiyot va internet manbalari ro’yxati
1. ”Xotin-qizlarni tazyiq va zo’ravonlikdan himoya qilish to’g’risida” gi qonuq.
2. Aniq.uz
3. help-point.net
4. b17.ru
5. uz.unistica.com
6. psi-6.ru
7. mystroimmir.ru
8. ponervam.ru
9.
10.
11.
12.
13.
14.
