Olmoshlar mustaqil so‘z
singari shaxs, narsa, belgi yoki qiymat tushunchasini
bildirmay, ular o‘rnida
almashib keladigan
, ularning mavjudligiga ishora qiladigan
so‘zlardir. Masalan:
men-shaxsga, nima-narsaga, shu, bu, o‘sha-belgiga, qancha,
shuncha olmoshlari esa miqdor-ga ishora qilishi bilan o‘zaro farqlanadi. Olmoshlar aniq
ma’no bilan mavhum ma’noning almashinib qo‘llanishini ta’minlaydigan so‘zlardir.
Ularning qanday ma’noda qo‘llangani matnda ishtirok
etuvchi til birlik-larining
munosabatiga
qarab
oydinlashadi.
Masalan:
Shunday
o‘lka
doim
bor
bo‘lsin, gapidagi shunday olmoshi narsa belgisini boshqasiga taqqoslab ko‘rsatish uchun
xizmat qilgan. Biroq, ba’zi olmoshlar, xususan,
kim, men, sen, qanday olmoshlarini ot
yoki sifat bilan almashtirib bo‘lmaydi. Qayd etilganlardan ma’lum bo‘ladiki, olmoshlar
mustaqil so‘zlarning doimiy muqobili sifatida nutqning ixchamligi,
qisqaligini
ta’minlashda muhim ahamiyatga ega bo‘ladi.
Olmoshlar quyidagi o‘ziga xosliklarga egaligi bilan xarakterlanadi:
1. Olmoshlar boshqa turkumlardan farqli ravishda so‘z yasalish tizimi-ga ega emas. Ya’ni
boshqa so‘zlaridan olmosh yasalmaydi. Olmoshlar-dan affikslar orqali sanoqli so‘z
yasalishi mumkin:
manmanlik, men-simaslik, sensirash, shunday.
Shuningdek
,
olmoshlar ba’zi so‘zlar bilan birikib boshqa turkumga ko‘chadi:
qayerda, ozmuncha,
o‘zboshimcha.
3. Olmoshlar otlarga xos so‘z o‘zgartuvchilarni qabul qiladi:
kimni, bizga, hech
kimdan kabi. Ba’zi olmoshlar o‘zgartuvchi qo‘shimchalar bilan qo‘llanganda turli fonetik
o‘zgarishlar sodir bo‘ladi:
sen+ing, men+i; u+n+ga, shu+n+ga kabi.
4. Olmoshlar egalik affikslari bilan qo‘llanishda ayrim xususiyatlar mavjud: 1) ot tipidagi
so‘roq, bo‘lishsizlik, belgilash, o‘zlik olmoshlari egalik qo‘shimchalari
bilan
qo‘llanadi:
kimi, nimasi, hech kimim,
hech nimam
, o‘zim, o‘zing, o‘zi, hammasi,
barchasi kabi; 2) paytga nisbatan so‘roq ishlatiladigan va sabab - maqsadni aniqlash
uchun ishlatiladigan so‘roq olmoshlari, I, II shaxs kelishik olmoshlari egalik affiksini
olmaydi, ya’ni qachon+im, nega+m, men+im deb ishlatilmaydi; 3) u ko‘rsatish
olmoshi
va qaysi
, necha kabi so‘roq olmoshlari egalik affiksini, asosan, otlashganda qabul qiladi:
qaysisi, unisi, kabi.
5. Ko‘plik qo‘shimchasi I shaxs birlikdagi kishilik olmoshiga qo‘shilmaydi (men+lar
tarzida ishlatilmaydi). II shaxs birlikdagi kishilik olmoshiga -lar qo‘shimachasi qo‘shilsa
ko‘plik emas, hurmatsizlik, mensimaslik ma’nosi hosil bo‘ladi: Senlar. I-II shaxs ko‘pligi
esa, bir so‘zlovchi
va boshqalar, bir tinglovchi va boshqalar kabi ma’noga ega bo‘lib,
guruh ifodalash uchun xizmat qiladi: bizlar, sizlar (biz va boshqalar) kabi. So‘roq
olmoshiga -lar affiksi qo‘shilsa quyidagicha ma’nolar hosil bo‘ladi: a) taxmin
ifodalaydi:
Soat nechalar bo‘ldi?; b) ma’no kuchaytiriladi: Qanchalar qiynaldim! d)
"qadim","ancha vaqt" ma’nosini ifodalaydi:
Qachonlardir bu yerlarda hayot qaynagan
edi.
6. Ma’no va gapdagi vazifasiga ko‘ra olmoshlar a) ot vazifasidagi olmoshlar, b)
sifat
vazifasidagi olmoshlar
, g) son vazifasidagi olmosh-lar, d) ravish vazifasidagi olmoshlarga
bo‘linadi: 1)
men, sen, biz, siz, u, kim, nima, har kim, hamma, hech nima
kabi ot
vazifasidagi olmoshlar shaxs va narsaga ishora qilib, otlarga xos so‘z o‘zgartiruvchi-larni
qabul qiladi va gapda ega, to‘ldiruvchi, qaratqichli aniqlovchi vazifasini bajaradi.
Masalan:
Biz
abadiy bahormiz
, biz insoniyat kelajagimiz. Har kimning o‘z kasbi o‘ziga
aziz. Qadrdan do‘stlarning uchrashuvi barchani o‘ziga jalb etdi; 2)
qanday, qaysi, bu,
shu, shunday, allaqanday, qandaydir, ba’zi
kabi olmoshlar belgiga ishora qilib,
gapda sifatlar singari ot oldida keladi
va sifatlovchi aniqlovchi
, hol,
kesim vazifasini
bajaradi:
kecha savollarni bo‘lib olgan ba’zi bolalar o‘qituvchini quvonib kutib oldi; 3)
Ne
cha, nechanchi, qancha, har qancha, bir Necha
kabi
olmoshlar sonlar kabi
miqdor ifodalaydi
va gapda ot oldida kelib
, sifatlovchi aniqlovchi vazifasini bajaradi.
Biroq, olmoshlar hech qachon o‘zidan avval aniqlovchi olmaydi:
Ro‘yxatga nechanchi
o‘rinda yozildingiz? ; 4)
Nega, qalay, qani
kabilar harakat belgisini ifodalaydi va gapda
hol vazifasini bajaradi:
nega o‘qimaysan, nega javob bermaysan? Gapir!
7. Olmoshlar ergashgan qo‘shma gap tarkibida nisbiy so‘z sifatida ham ishtirok
etadi:
Kim
ko‘p
mehnat qilsa,
u
yaxshi yashaydi.
Shuni
unutmaslik kerakki, umidsizlik
kishining hayotga bo‘lgan qiziqishini so‘ndiradi.
8.Olmoshlar ma’no xususiyatlariga ko‘ra 1) kishilik, 2) ko‘rsatish, 3) so‘roq, 4) o‘zlik, 5)
belgilash, 6) bo‘lishsizlik,7) gumon kabi turlarga bo‘linadi.
