|
Mustabid tizim muammolari:
Sog‘liqni saqlash ishlaridagi о‘ta ayanchli ahvol;
Oddiy ichimlik suvi bilan ta’minlanmaganlik;
Aholi daromadining о‘ta pastligi;
60 foiz infratuzilma о‘ta eskirgan holda edi;
“Paxta ishi”, tuhmat, ta’qib, nohaq qamashlar.
“Murakkab muammolar girdobidagi ijtimoiy-siyosiy hayotni isloh qilish, о‘z umrini о‘tab bо‘lgan eski mustabid tizimdan voz kechish zarur”.
Islom Karimov.
Shuni ta’kidlash kerakki, mashinasozlik zavodlarining aksariyati paxta traktorlari va paxta terish mashinalarini ishlab chiqargan. Respublika sanoat ishlab chiqarish umumiy hajmining 2/3 qismi qishloq xо‘jaligiga, ayniqsa, paxtachilikka tо‘g‘ri kelardi.
Respublika ishlab chiqarishining deyarli barcha tarmoqlari sobiq SSSR davridagi sheriklarga yо‘naltirilgan edi va aholining kо‘p qismi qishloq aholisi edi. Bir sо‘z bilan aytganda, О‘zbekiston agrar va xom ashyo mintaqasi bо‘lib qolaverdi.
О‘zbekiston doimo mineral resurslarga boy bо‘lib kelgan. Bu erda kо‘plab foydali qazilma konlari topilgan. Respublikada Mendeleyev tizimining deyarli barcha elementlari mavjud. Ushbu konlar asosida shaxtalar, fabrikalar, neft va gaz quvurlari, yangi shaharlar va shaharchalar qurildi. Shu tufayli, XX asrning 60-70-yillarida respublikada oltin qazib olish sanoati vujudga keldi va rivojlandi, oltin qazib olish komplekslari, fabrikalar, oltin rudalari, shuningdek, rudalarni qayta ishlash zavodlari ishga tushirildi. Eslatib о‘tamiz, totalitar tuzum sharoitida respublika о‘zining boy tabiiy boyliklaridan mustaqil ravishda foydalanish imkoniyatiga ega emas edi. Rangli metallurgiyaning yirik korxonalari kasaba uyushmalariga qarashli bо‘lgan va О‘zbekiston rahbariyati uning shaxtalarida qancha oltin, uran va boshqa foydali qazilmalar qazib olinishini bilmagan. Respublika ma’muriyatining roziligisiz Markaz oltin, uran, rangli metallar va boshqalarni eksport qilishni amalga oshirdi.
Markazning О‘zbekistonga bо‘lgan munosabati, uning tabiiy va insoniy resurslaridan bemalol foydalanishi respublikaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining pasayishiga olib keldi. Tabiiy, xom ashyo va ishlab chiqarilgan mahsulot qayerga ketganligi, eksportdan tushgan miqdori ham mutlaqo noma’lum edi. Sо‘nggi 15 yillik sovet davrining о‘zida, davlatimiz rahbari ta’kidlaganidek:»paxta va oltin markazning ehtiyojlari uchun kamida 35 milliard dollarlik eksport qilindi». Shunday qilib, bitta aholiga tо‘g‘ri keladigan yalpi ijtimoiy mahsulotni ishlab chiqarishda О‘zbekiston SSR 80-yillarning oxirida Ittifoqda 12-о‘rinni egalladi, milliy daromad Ittifoq darajasidan ikki baravar past edi. Aholining ehtiyojlarini qondirish uchun har yili 8-9 milliard rubl miqdorida tayyor mahsulotlar import qilindi. Yillar davomida tо‘plangan muammolar 90-yillarning boshlarida ijtimoiy portlash darajasiga yetdi.
Kimyo sanoatining rivojlanishida ham respublikada salbiy oqibatlarga olib kelgan buzilishlar kuzatildi. Bu, birinchi navbatda, deyarli barcha kimyoviy zavodlar zich joylashgan shaharlarda va yashil vohalarda qurilganligidir. Qishloq xо‘jaligi va boshqa tarmoqlarni о‘zlari ishlab chiqargan mahsulotlar bilan ta’minlash orqali ular atrof-muhitni ifloslantirib, ekologik vaziyatni murakkablashtirib, tabiat va inson salomatligiga tuzatib bо‘lmaydigan zarar yetkazdi. Bundan tashqari, deyarli barcha kimyoviy zavodlar paxta hosildorligini oshirish uchun mineral о‘g‘itlar ishlab chiqarishga yо‘naltirilgan, ya’ni, ular monokultura manfaatlari uchun ishlagan. Mineral о‘g‘itlardan haddan tashqari kо‘p foydalanish tuproqlarning yо‘q qilinishiga, unumdorligining pasayishiga olib keldi. Vaziyat о‘simlik ishlab chiqarishda ishlatiladigan pestitsidlar va boshqa kimyoviy moddalarning nazoratsiz ishlatilishi bilan yanada og‘irlashdi. Masalan, agar 80-yillarda butun dunyoda bir gektar maydonga 300 g pestitsid qо‘llanilgan bо‘lsa, О‘zbekistonda 54 kg dan ortiq, yoki bu ruxsat etilgan meyordan 180 baravar kо‘pdir.
Sobiq SSSRda Markazning xohishi bilan yagona milliy iqtisodiy majmua vujudga keldi va har bir Ittifoq respublikasi unda о‘z о‘rnini egalladi va bu gо‘yo xalqlar о‘rtasidagi dо‘stona va iqtisodiy aloqalarni kuchaytirdi, lekin aslida respublikaning rivojlanishi boshqa mintaqalarga nisbatan ancha orqada qolib ketdi.
Boshqaruvning buyruqbozlik va ma’muriy usullari natijasida О‘zbekiston mineral va boshqa xom-ashyolarni Markazning ehtiyojlari uchun saqlab turishga majbur edi. О‘zbekistonga metallga ishlov beradigan dastgohlar va mexanizmlar, neft mahsulotlari, yog‘och mahsulotlari, don va boshqa sanoat materiallari chetdan keltirilar edi.
Markaz talablaridan kelib chiqib amalga oshirilgan ixtisoslashuv ma’lum darajada davlat manfaatlariga mos keldi, ammo bunda, О‘zbekiston aholisining manfaatlari hisobga olinmadi. Bu, shuningdek, mavjud mehnat resurslarini ijtimoiy ishlab chiqarishga jalb qilish muammolarini hal qilishda, respublika sanoatida tub aholining ulushi pastligicha qolganida namoyon bо‘ldi. Buning sabablaridan biri, Markaz tomonidan 5 yillik rejalar va sotsialistik majburiyatlar 4 yil ichida bajarilishi kerak edi. Bundan tashqari, mahalliy xodimlarni о‘qitishga, malakasini oshirishga va qayta tayyorlashga e’tibor berilmadi. Markazdan tayyor mutaxassislarni olib kelish osonroq tuyuldi. Markaz sanoat, qurilish, transport ehtiyojlarini yevropa aholisi vakillari va boshqa respublikalardan kelgan muhojirlar hisobidan qondirdi, ishsiz mahalliy aholi soni kо‘paydi, bu esa, bir qator salbiy hodisalarni keltirib chiqardi va bular, hatto, etnik ziddiyatlargacha borib yetdi.
Iqtisodiy menejmentning qat’iy markazlashtirilishi, diktatura siyosati va inson omilini hisobga olinmaganligi, markaz tomonidan tuzilgan reja kо‘rsatkichlarning (milliy daromadlar, mehnat unumdorligi va boshqalar) past darajada qolib ketishiga olib keldi. 80-yillarga kelib, barcha asosiy iqtisodiy kо‘rsatkichlarning о‘sish sur’atlarining pasayishi sezila boshladi.
О‘tgan asrning 80-yillari oxiriga kelib, respublikaning sanoat potensialiga 1500 dan ortiq korxona, 100 dan ortiq sanoat tarmoqlari kirardi. Garchi paxta xom ashyosining 2/3 qismi, qorakо‘lning 1/3 qismi mamlakatda ishlab chiqarilgan bо‘lsa-da, respublika iqtisodiyoti gipertrofiyalangan xom ashyo yо‘nalishi bilan ajralib turdi, xom ashyoning 80 foizi qayta ishlanmasdan tashqariga eksport qilindi. Aholining 45 foizi yoki 8 million 800 ming kishi qashshoqlik yoqasida yashadi, SSSRda jon boshiga daromad oyiga 75 rubldan oshmadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
