O’quvchi ifоdali o’qishga o’rga. Abdullayeva. S


O’QUVCHILARNI IFОDALI O’QISHGA O’RGATISH ОRQALI



Download 125,13 Kb.
Pdf ko'rish
bet4/6
Sana22.02.2022
Hajmi125,13 Kb.
#103423
1   2   3   4   5   6
Bog'liq
oquvchilarni ifodali oqishga orgatish orqali ogzaki nutqini ostirish

3.O’QUVCHILARNI IFОDALI O’QISHGA O’RGATISH ОRQALI 
О
G’ZAKI NUTQINI O’STIRISH 
 
Шеърий асарни англаш, ундаги муаллиф кузда тутган ниятни, максад ва 
вазифаларни тушуниб етиш, шеър роясиниг марзини чакиш уни укиш-дан, 
янада аникрори ифодали укишдан бошланади. 
Имкони булса, шеърий асарни профессионал актёрлар, таникли суз 
усталари, урни билан эса уларнинг мусика ёрдамидаги ижросидан фойдала-
ниш максадга мувофик булади. 
Шунда шеърий асардаги ритм, товушлар уйрунлиги, сузнинг куп маъ-
нолилиги, айни пайтда хар бир суз ва товушнинг жаранги, янги сузнинг 
охори осонрокх ва таъсирлирокх тарзда намоён булади. 
Шеърий асарларни тахлил килишда укувчиларнинг ёши алохида эъти-
борда тутилиши керак Мисол тарщасида академик лицейларнинг 
укувчиларини оладиган булсак уларнинг калбига лирик асарлар мохиятини 
сингдиришда мантикийлик ва эмоционалликни кушиб олиб боришнинг 
самара-ли булишини таъкидлаш жоиз. 
Бу ёшда уларга шеърий асарнинг образлар тизими хдкида гапириш, 
мухокама ва мунозараларни шу сохага буриш уринли булади. Айни пайтда 
щеърнинг эмоционалобразли кирраларидан назарий тушунчалар томонга 
утиш имконияти хам мавжуд булади. Назарий тушунчалар асосида шеърий 
асар образларини тушуниш томон бориш хам амалиётда синовдан утган ва 
узини оклаган усуллардан хисобланади. Буни Навоий разаллари мисолида 
куриб чи-кишимиз мумкин. 
Академик лицейларниш иккинчи боскичида укиётган укувчилар умумий 
урта таълим мактабида Хамид Олимжон, Шукрулло, Максуд Шайхзода, 
Атоий, Бобур, Мукимий, Рафур Рулом, Миртемир, У смон Носир, Эркин 
Вохдцов, Абдулла Орипов, Хуршид Даврон, Зулфия, Абай, Азим Суюн ва 
бошка турли давр ва турли йуналишдарда ижод килган шоирларнинг 
шеърлари билан та-нишиб улгурган булишади. Айни пайтда улар мумтоз 


13
шеъриятнинг жанрий булинипшарини, аруз вазнида ёзилган асарларни 
хижоларга булиб урганиш-ни, шеър тузилишига оид тушунчаларни 
узлаштирган булишади. 
Навоий ижодига оид дарслар воситасида укувчилар онги ва тасаввурида 
буюк адиб сиймосини унинг ижодий ктгёфасини шакллантириш мумкин булади. 
Навоийнинг ташки киёфаси унта замондош булган санъаткорлар томони-
дан чизиб крлдарилган. Имкони булса, дарсда шу расмлардан фойдаланиш 
максадга мувофик булади. Адибнинг суз воситасидаги портрети эса куплаб 
гокодкорларда мавжуд. Биз Ойбек ижодига («Навоий» романи) мурожаат кили-
шимиз мумкин. 
Бобурнинг «Бобурнома»сидаги таъриф хам аскртади: 
«Алишербек назири йук киши эрди. То туркий тил била шеър айтибтур-
лар, хеч ким ончапщ куп ва хуп айткрн эмас». 
Навоийнинг шахсий фазилатлари, алохида қобилият ва иктидори ҳақида 
хам махсус тўхташ жоиз. Айникса унинг зехгш, хотираси хдкидаги тарихий 
фактлар укувчиларнинг калбига кучли таъсир курсатади ва бухолат уларнинг 
адиб ижодига булган кдаикишларини оширувчи омил булиб хизмат килади. 
Шунта кура адибнинг ёд олган асарлари, замонавий ва утган адиблардан ёд 
олинган шеърларнинг микдори хакидаги мулохазаларни уларга етказиш уринли 
булади. 
Навоийнинг ватага ва ватанпарварлик шеърлари факат уша давр 
кишисининг кечинмалари сифатидагина эмас, балки бугунги авлод, 
хусусан, ёшлар учун хам ибрат ва намуна мактаби булиши табиийдир. 
Укувчилар онгига мана шу холатлар етказилиши керак 
Рурбатда рариб шодмон булмас эмиш,
Эл анга шафику мехрибон булмас эмиш.
Олтун кафас ичра гар кизил гул битса, 
Булбуота тикандек ошиён булмас эмиш. 


14
Шеърни тахлил қилиш жараёнида унинг юзага келишига омил булган 
хаётий вокеаларнинг тилга олиииши хам шеър мохиятини англаб етишда 
асосий омиллардан бири булиши мумкин. Аммо хар бир шеър остидаги 
рухий холатни аниклаш ва англаб етишнинг анча кийинлиги, баъзан эса 
умуман мумкин булмаслигини хам эътироф этиш керак 
Навоий шеърияти туйгулар ва фикрларнинг етуклиги, табиийлиги, фа-
вкулодда гузал ва таъсирчанлиги, суз маъноларини камалакдек товланиши 
билан ажралиб туради. 
Кургали хуснунгни зору мубтало булдум санга,
Не балолир кун эдиким, ошно булдум санга 
Хар неча дедимки, кун-кундин узай сендин кунгул,
Вахки, кун-кундин батаррак мубтало булдум санга.
Ман качон дедим, вафо 
КИЛРИЛ 
манга, зулм айладинг, 
Сен качон дединг, фидо булгил манга, булдум санга.
Кай пари пайкарга дерсан телба булдунг бу сифат, 
Эй пари пайкар, не килсангктш, санга булдум, санга. 
Эй кунгул, тарки насихат айладим, овора бул,
Юз бало етмаски, мен хам бир бало булдум санга.
Жоми Жам ичра Хизр суйи насибамдур мудом,
Сокиё, то тарки жон айлаб гадо булдум санга.
Гусса чангидин навое топмадим ушшок аро,
То Навоийдек асиру бенаво булдум санга. 


15
Шеър ифодали укилгач, саволлар устида ишлаш мумкин булади. Шеърни 
укиш натижасида сизда кандай туйгулар пайдо булди? Шеърда кандай 
образлар мавжуд? 
2. Биринчи байт мазмунини кдндай изохлаш ёки шархлаш мумкин? 
Шеър мавзусини тушунтиринг. Унга кандай сарлавха куйиш мумкин деб 
уйлайсиз? Куйган сарлавхангизни асослаб бера оласизми? 
3.«Балолиг кун» ифодасини. изохлаб беринг. Шеърда яна кандай 
сифатлашлар кушланган? Улар кандай вазифаларни адо этмокда? 
4.Шеърнинг вофияси ва радифларини аникланг. Нима учун айни игу 
сузларнинг кофияда кушланганлигини изохлаб беринг. 
6.
Байтлар орасида мантилий богланиш борми? У ни кандай изохлаш 
мумкин. Байтдан байтга утган сари шоирнинг ички кечинмалари тасвирида 
кандай узгариш ва янги кирралар кузатилади? Изохлаб беринг. 
7.
Разалда кандай тасвир воситалари кулланган? Улар кандай бадиий - 
эстетик вазифаларни бажармокда? 
8.
Разалнинг тили, унда кушланган сузларнинг эмоционал-экспрессив 
томонлари хакида нималарни айта оласиз? 
Навоийнинг мазкур газали лирик кайфиятнинг узига хос ифодаси 
сифатида алохида эътиборга моликдир. Мана шу кайфиятни турдириш 
учун шеър ифодали укилади. Ифодали укишдан сунг унинг байтма-байт 
тахлилига утиш мумкин. 
Кургали хуснунгни зору мубтало булдум санга,
Не балолиг кун эдиким, ошно булдум санга. 
Матлаънинг биринчи мисрасида ошик кунгилнинг согинчли иштиёкла-ри, 
ёрга булган дил талпинишлари уз ифодасини топган булса, кейинги 
мисрада шу ошикликдан пушаймонлик акс этган. Бу оханг ёрни илк марта 
курган кунга берилаётган бахода (не балолиг кун эдиким) мужассамлашган. 
Кофияга «мубтало» ва «ошно» сузларининг сурилиш мазкур мотивни 
бурттириб 
тасвирлашга 
хизмат 
кххпади. 
Мисралар 
охирида 


16
такрорланаётиган радиф «булдум санго» мазкур кечинмаларнинг бевосита 
сузловчилирик кахрамонга дахлдорлигини таъкидлаб туради. Аммо бу 
ердаги пушаймонликнинг оний лахзаларга оидлигини хам унутмаслик керак 
Кейинги бандларда ундан асар колмайди. Аксинча уларда лирик 
кайфиятнинг бошка кирралари янада теранрох очиб берилади. 
Энди бевосита лирик кахрамоннинт умумий хрлати тасвирига утилади:
Хар неча дедимки, кун-куншш узай сендин кунгул,
Вахжи,.кун-кундин батаррак мубтало булдум санга. 
Бу ерда нищий кечинмаларнинг узига хос тасвири мавжуд. У инсон -
лирик кахрамон рухиятидаги узгаришларнинг тадрижини курсатиб бер-
мокда. Навбатдаги байтда хам шу рух давом этади. Энди лирик кахрамон ва 
унинг нутки иуналтирилган шахе - маъшуканинг уз сузлари оркали 
инкишоф этиш йули танланади: 
Ман качон дедим, вафо килгил манга, зулм айладинг,
Сен канон дединг, фидо булгил манга, булдум санга. 
Матлаъда бошланган мен ва сен зиддияти барча байтларда давом эт-
тирилган. Факат олдинги мисраларда бу зиддиятга кучли урру тушмаган 
эди. Ушбу байтда эса айни шу холатнинг бурттириб тасвирланиши куза-
тилади. Бу бежиз эмас - навбатдаги байтдан бошлаб лирик «мен»га ало-
хида эътибор жалб килинади. Туйгулар ифодаси шу байтдан бошлаб яна-да 
кук>клаштирилади. Лирик ка?фамон бунга бевосита маъшукжа муро-жаати 
воситасида эришади: 
Кай пари пайкарга дерсан телба булдунг бу сифат,
Эй пари пайкар, не килсанг кил, санга булдум, санга. 


17
Мазкур мурожаат ёнида сузлар такрори, улар воситасидаги мантилий 
кайтарищ лирик кахрамон муддаосининг тула ва таъсирчан ифодалани-
шига хизмат килади. 
Кейинги байтда хам мурожаат килиш усули кулланган. Бирок бу му-
рожаат энди ёрга эмас, балки лирик кахрамоннинг узигадир, Уз-узига 
мурожаат шакли сифатида кунгил танланган: 
Эй кунгул, тарки насихат айладим, овора бул,
Юз бало етмаски, мен хам бир бало булдум санга. 
Бу ерда зиддият юз ва бир уртасида содир булмокда. Кейинги байтда эса 
зиддиятнинг мантикий кучи яна бир пардага кутарилади. Одатда, Жоми 
Жамга мушарраф булган киши хеч нарсага мухтожлик сезмайди. Айникса, 
унинг ёнида «Хизр суйи» хам мавжуд булса, бу энди хар нарсага имкон 
дегани билан баробардир. Шунга карамай у сокий хузурида бир гадо 
холос. 
Жоми Жам ичра Хизр суйи насибамдур мудом,
Сокда, то тарки жох айлаб гадо булдум санга. 
Охирги байт - мактаъ шеърнинг узига хос якуни сифатида майдонга 
чикади. Шунга кура у барча байтлардаги фикр охимини давом хам эттиради, 
айни пайтда уларнинг мантқий поёнини зам курсатади. 
Гусса чангидин навое топмадим ушшок аро,
То Навоийдек асиру бенаво булдум санга. 
Укувчиларга шеърий асарни талкин килишда жуда куп йул ва усуллар 
борлигини, шоирнинг нияти купинча таг маъноларда яширинган булишини, 
шунга кура шеърнинг хар доим купмаънолилик касб этишини тушунтириш, 
уларда мана шунга оид куникма ва малакаларни шакллантириш ва 
ривожлантириш керак булади.


18

Download 125,13 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish