O’quvchilarda soglom turmush tarzini shakllantirishning nazariy asoslari

Mundarija

Kirish. 2

I Bob. Boshlang’ich sinf o’quvchilarda sog’lom turmush tarzini shakllantirishning nazariy jihatlari 4

1.1 Boshlang’ich sinf o’quvchilarda sog’lom turmush tarzini shakllantirishning pedagogik asoslari. 4

1.2 Boshlang’ich sinf o’quvchilarda sog’lom turmush tarzini shakllantirishning pedagogik jihatlari. 6

1.3 O’quvchilar gigiyenasiga rioya qilish sog’lom turmush tarzining asosi. 10

II Bob. Boshlang’ich sinf o’quvchilarida sog’lom turmush tarzini shakllantirish usullari va vositalari. 11

2.1 O’quvchilarni turli xil kasalliklar, zararli odat va ta’sirlardan himoya qilish usullari. 11

2. 2. Jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanish - sog’lom turmush tarzini sakllantirishda asosiy vositadir. 14

Xulosa 19

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 24

Kirish.

O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erisgandan keyin demakratik va erkin huquqiy jamiyat barpo etish yo’lida mustaqil fikrlovchi, aqliy, ma’naviy-axloqiy va jismoniy jihatdan yetuk, barkamol avlodni tarbiyalash zaruriyati kun tartibiga qo’yildi.

O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi qonuni, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, “Sog’lom avlod” Davlat dasturi mazmunida insonni intellektual va ma’naviy – axloqiy jihatdan tarbiyalash, o’quvchilarda sog’lom tarzini shakllantirishni taqozo etmoqda.

Inson, uning hayoti va salomatligini ta’minlash, o’sib kelayotgan yosh avlodni jismonan baquvvat qilib tarbiyalash bugungi kunda dolzarb ijtimoiy masala darajasiga ko’tarilmoqda.

Prezidentimiz I.Karimov sog’lom turmush tarzini jamiyat a’zolari ongida qaror toptirish kechiktirib bo’lmaydigan muammo ekanligini qayd etib, 2005-yilni mamlakatimizda “Sihat- salomatlik yili” deb e’lon qildilar. Demak, ushbu muammoning dolzarbligini quyidagi omillar bilan ifodalanishi joiz deb topdik;

sog’lom turmush tarzuni shakllantirish dolzarb ijtimoiy buyurtma ekanligi; keyingi yillarda ekologiyaning keskin o’zgarishi, turli yuqumli kasalliklarning kelib chiqishi;

o’rta ummuta’lim maktablarida, xususan boshlang’ich sinflarda sog’lom turmush tarzi ko’nikmalarini shakllantirish muhim bosqich ekanligi;

mamlakatimiz ravnaqi uchun har tomonlama kamol topgan ( ham ma’nan, ham jismonan yetuk) insonlarni voyaga yetkazish talab va ehtiyojining kuchayganligi bilan belgilanadi.

Sog’lom avlodni tarbiyalash, sog’lom turmush tarzi qaror toptirish, insonning salomatligini har tamonlama muhofaza qilish ajdodlarimiz merosida to shu kungacha o’z aksini topib kelmoqda.

Boshlang’ich sinf o’quvchilarida sog’lom turmush tarzini shakllantirishning pedagogik shart- sharoitlarini aniqlash;

sog’lom turmush tarzi asoslarining boshlang’ich sinflardagi usul va vositalarining samaradorligini aniqlash; dars va darsdan tashqari jarayonda boshlang’ich sinf o’quvchilarida sog’lom turmush tarzini shakllantirishga ta’sir etuvchi omillar.

Tadqiqotning ilmiy yangiligi.

1. 
   Boshlang’ich sinf o’quvchilarida sog’lom tarzini shakllantirishning o’ziga xos jihatlari nazariy yechib berildi;
   
2. 
   Sog’lom turmush tarzini shakllantirishda dars mashg’ulotlari tahlil etildi;
   
3. 
   Sog’lom turmush tarzini shakllantirish bo’yicha boshlang’ich sinflarda darsdan tashqari ishlarni tashkil etish sharoitlari belgilandi.
   

Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati.

Boshlang’ich sinf o’quvchilarida sog’lom turmush tarzini shakllantirishning mavjud pedagogic asoslari o’rganildi, sog’lom turmush tarzini rivojlantirishda boshlang’ich sinflarda samarali usul va vositalar belgilandi.

Tadqiqot ishining tarkibi:

Kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilovalardan iborat.

I Bob. Boshlang’ich sinf o’quvchilarda sog’lom turmush tarzini shakllantirishning nazariy jihatlari

1.1 Boshlang’ich sinf o’quvchilarda sog’lom turmush tarzini shakllantirishning pedagogik asoslari.

“Sog’lom xalq, sog’lom millatgina buyuk ishlarga qodir bo’ladi ”.

I.A.Karimov.

Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan buyon jamiyatimizda kelajagimiz bunyodkori bo’lgan yoshlarga e’tibor yana kuchaydi. Ayniqsa yoshlarni sog’ligini saqlash sohasidagi ijobiy o’zgarishlarni har qadamda sezish mumkin.

Bugungi kunda xalq ta’limi tizimiga qarashli qaysi turdagi muassasani olmaylik, ularda shifokorlar va malakali hamshiralar xizmat ko’rsatishmoqda.

Umumta’lim maktablari o’quvchilari salomatligini muhofaza qilish, ularga malakali tibbiy xizmat ko’rsatish, kasal o’quvchilarni o’z vaqtida aniqlash, ularni sog’lomlashtirish, turli kasalliklarni oldini olish ishlari keng yo’lga qo’yilgan..

Bugungi kunda sog’lom turmush tarzini shakllantirish ham o’tgan davrlardagidek muhim hisoblanadi va bu muammo ham o’tgan davrlardagidek ijtimoiy muammo sifatida o’rganilgan. Bu borada bir qator pedagog olimlarimiz tadqiqot ishlarini olib borib tavsiyalar berganlar.

Boshlang’ich sinf o’quvchilarda sog’lom turmush tarzini shakllantirishga salbiy ta’sir ko’rsatuvchi omillar zararli odatlar va ularni bartaraf etish yo’llari pedagog olimlar M.Abdulaziz, M.Axmedov, M.Axmatov, M. Ikromova, O.Najmiddinov, I.Nasritdinov, X.Raxmatov, T.Uzoqov va boshqalar ishlarida o’rganilgan.

Fiziolog olim B.Chumakov o’quvchilarda sport bilan shug’ullanish, to’g’ri ovqatlanish qoidalari, kun tartibiga rioya qilish, zararli oqibatlarga berilmaslik va to’g’ri dam olish haqidagi tavsuiyalarni ishlab chiqdi. [ Chumakov B.N Vamologiya kurs leksiya. M. 1999, 405 b]

Sog’lom turmush tarzini shakllantirishga ekologik muammolar yechimi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu borada I.Alibekov, P.Baratov, E.Turdiqulov, Sh. Qurbonov, A.Ikromov, B.Xolliyev, A.To’xtayev, Yu. Shodimetov va boshqalar tadqiqotlari ibratlidir. Xususan, respublikamiz olimlari pedagogika fanlari doktori, professor E.O.Turdiqulov, biologiya fanlari nomzodi, dotsent J.T. Siddiqov taqrizlari ostida mualliflar: K.Roziqov, A.To’xtayev, A.Nigmatov R.Sultonov tomonidan “ Ekologiya va atrof – muhit muhofazasi haqida yeti saboq ” ekologiyadan o’quv qo’llanma taqdim etilgan. “Hozirgi davrda, xususan, ilm-fan va texnika, turli xil texnologik jarayonlarga ehtiyoj nihoyatda ortgan sharoitda, o’sib kelayotgan yosh avlodga ekologiya va atrof-muhitning muhofazasi asoslaridan nazariy hamda amaliy bilim berishga mo’ljallangan adabiyotlaeni tayyorlab, chop etib va iste’molchilarga o’z vaqtida yetkazish davr talabi”.

1.2 Boshlang’ich sinf o’quvchilarda sog’lom turmush tarzini shakllantirishning pedagogik jihatlari.
Kunning ko’p qismini ( 70%) o’quvchilar ta’lim muassasalarida o’tkazadilar. Ta’lim muasssasalarida o’qish vaqti bolaning o’sish va rivojlanishiga to’ri keladi.

Respublika bo’yicha ta’lim muassasalaridagi boshlang’ich sinf o’quvchilari 2923809 nafarni tashkil qiladi. Tibbiy ko’rikdan 2883931 nafar, ya’ni 98,6% o’tgan bo’lib, shundan sog’lom bolalar 1057826 nafar, ya’ni 36,6% ni, kasal bolalar esa 1826105 nafar ya’ni 63% ni ko’rsatadi. [ A.Zokirov “Talim muassasalarida bolalarni sog’lomlashtirish “. 5/2005. Ilmiy metodik jurnal. 6-bet].

Ushbu raqamlardan ko’rinib turibdiki sog’lom bolalarga qaraganda kasal bolalarning ko’rsatkichi yuqori.Hozirgi kunda o`qitishning samaradorligi o`quvchilarning aqliy faoliyatini oshirish xisobiga erishiladi. Ko’pchilik o’quv muassasalarida, ayniqsa fanlarni chuqurlashtirib o’qitilayotgan maktablar uchun doimiy psixoemotsional diqqatlilik, uyquning kamayishi, uzoq muddat o’tirish, harakat va toza havoda bo’lish vaqtining kamayishi holatlari xosdir. O’quv jarayoni salbiy omillarning ta’siri o’sayotgan organizmni asab, immun va boshqa tizimlarning moslashuv rezervlarining yomonlashuviga, funksional o’zgarishlar va surunkali o’choqlarning shakllanishiga olib keladi.

O’qitish omillarining bolalar sog’ligiga salbiy ta’siri o’quvchilarga tibbiy xizmat ko’rsatishni takomillashtirishni talab qiladi.

Ta’lim muassasalarida, ayniqsa maktablarda bolalar haftada 5-6 kun davomida 4 soatdan 6 soatgacha bo’ladilar. Bolalarni jamoa sifatida tashkillashtirish va ularni o’quv muassasasida uzoq muddat bo’lishi, butun o’qish davomida maqsadga yo’naltirilgan ommaviy profilaktik va sog’lomlashtirish dasturlarini samarali amalgam oshirish imkonini beradi.

Bolalarni chuqurlashtirilgan tibbiy ko’rikdan o’tkazishning maqsadi ular sog’ligidagi nuqsonlarning ilk asoratlarini aniqlashdir.

Ko’rikning ketma- ket va bosqichlari, tadqiqotning hajmi va usullari, xulosalar shakllari Sog’liqni Saqlash Vazirligi, Xalq ta’limi Vazirligi buyruqlari va qo’shma buyruqlari bilan tasdiqlangan. Ta’lim muassasalarida tibbiy ko’rik va sog’lomlashtirish jarayonlarini amalgam oshirish ma’muriyatni, tibbiy xodimlarni, pedagoglarni, ota – onalarning hamkorlikdagi faoliyatini nazarda tutadi. Umumta’lim maktabning birinchi sinfida o’qitish rejimining o’ziga xos tomoni shundaki, bola maktab ostonasiga qadam qo’ygunga qadar fiziologik sistemalari, jismoniy va ruhiy holati ma’lum darajada rivojlangan bo’lishikerak. Bu bolagamaktab zimmasiga qo’yayotgan talablarni uddalashga yordam beradi. Maktabga yetarlicha tayyor bo’lmaslik ko’pincha organizm rivojlanishining orqada qolishiga emas, o’quv faoliyati jarayonida zo’riqishga, uchraydigan funksiya va sistemalarning yetarlicha rivojlanmaganligiga bog’liq. Sog’lom bola organizmi 6 -7 yoshdan asosan morfologik hamda funksional jihatdan maktab ta’limiga tayyor bo’ladi.

Chuqurlashtirilgan tibbiy ko’rikda o’quvchilarda aniqlanayotgan nuqsonlar orasida yetakchi o’rinni tayanch – harakat apparatida va oyoq gumbazini shakllanishida nuqsoni borlar egallaydi.

Zamonaviy qarashga muvofiq gavdani tutish organism holatining integral tavsifidir va nasldan – naslga o’tuvchi hamda ijtimoiy gigiyenik omillarning kompleks ta’siri natijalarini yoritadi.

Bu omillar ichida o’tadigan o’quv tarbiyaviy jarayon va muhit omillarining o’rganilayotgan salbiy ta’siridan ko’proq tahlil qilinayotgani quyidagilardir:

1. 
   gavdani to’g’ri shakllanishiga maktab mebelining mos kelmasligi.
   
2. 
   Darsliklar bilan to’la papkani o’ta og’irligi
   
3. 
   Jismoniy kam harakat va ko’p o’tirishdir.
   

Tayanch – harakatda nuqsoni bor bolalar va o’smirlarning tibbiy ko’rigini o’tkazish va sog’lomlashtirish uchun ta’lim muassasasining tibbiy xodimlari, pedagoglar, ota – onalar bilan doimiy hamkorlikda ishlasi zarur.

Pedagoglar o’quvchilar o’rtasida sog’lomlashtirish ishlarini tashkil qilishlari, ota – onalarga o’quvchilarning kun tartiblarini to’g’ri tashkil qilishlarini nazorat qilishlari zarurligi tushuntiriladi.

Ta’lim muassasalarida o’quvchilarning tayanch harakat apparatida ko’p uchraydigan nuqsonlardan biri oyoq taginig deformatsiyasi.

Bolalar va o’smirlar orasida asosan bo’yiga ketgan yassioyoq keng tarqalgan, eniga ketgan va boshqa turdagi yassioyoq kamroq uchraydi. Yassioyoq rivojlanishining asosiy sababi mushaklar va bog’lovchi apparatning bo’shlig’idir.

An’anaviy shakllangan ta’lim-tarbiya jarayonida o’quvchilarning ko’p vaqti o’tirgan holatda bo’ladi. Shuning uchun pedagoglar o’quvchilarni dars vaqtida o’tirish holatlarini nazorat qilishlari, darslarda jismoniy tarbiya daqiqalarini o’tkazishlari, ijobiy ta’sir qiladigan harakatlar tartibini tashkil qilishlari, jismoniy tarbiya mashqlariga gavdani to’g’ri tutishga yo’naltirilgan mashqlarni kiritishlari zarur. Mashqlarni musiqa ijrosida bajarish yanada ko’proq ijobiy samara beradi. Maktabda o’qishning birinchi kunidan boshlaboq birinchi sinf o’quvchilarida to’g’ri o’tirishni shakllantirishga e’tibor qaratish zarur. Bolalarni maktabda va uyda o’tirish holatini nazorat qilishning oddiy usullarini pedagoglar o’rgatishlari zarur. Pedagoglar bolaning o’tirishini sabr bilan boshlang’ich sinflarda kuzatishlari kerak. Yozma ishlarni bajarish uchun zarur bo’lgan egilib o’tirish holatida orqa mushaklarga og’irlik tushadi, yurak urushi tezlashadi, nafas olish harakatining amplitudasi kamayadi. Bunday holatda tenglikni saqlash uchun o’quvchilar stol ustiga ko’krak bilan suyanadilar, bu esa ichki organlar ishini yanada og’irlashadi. Shuning uchun boshlang’ich sinf o’qituvchilarining nazorati bolalarning sog’lom bo’lishlari uchun katta ahamiyatga ega. Darslarda jismoniy tarbiya daqiqalarini o’tkazish o’quvchilarning ishga layoqatliligini ushlab turish uchun samarali vositadir.

Rus olimasi Kuindji N.N darslarida jismoniy tarbiya daqiqalarini albatta o’tkazish zarurligini uqtiradi, chunki bunda o’quvchilarning markaziy nerv tizimin hamda partada uzoq o’tirishi sababli statik taranglashgan skelet mushaklar dam olishi ta’minlanadi. [ Kunji N.N ]

Jismoniy tarbiya daqiqalarini uni versal profilaktik samara berishi uchun turli guruhdagi mushaklar va miyada qon aylanishini yaxshilashga mo’ljallangan mashqlarni o’z ichiga olishi kerak.

Jismoniy tarbiya daqiqalarini o’tkazish uchun 3-4 mashqdan iborat maxsus mashqlar majmuasidan foydalanish mumkin. Ta’lim muassasalarida alohida o’rganlarga, tizimga va butun organizmga ruhiy va statik og’irlik qiluvchi mashqlar, darsda umumiy toliqishni oldini olish uchun jismoniy tarbiya daqiqasi va dars davomida taranglashganini xisobga olgan holda turli guruh mushaqlari uchun to’plangan mashqlardan iborat umumiy ta’sir qiluvchi mashqlar o’tkazishni talab qiladi. Mashqlar 1,5 – 2 daqiqa davom etadi. Mashqlarni tuzishga jismoniy tarbiya o’qituvchisi yordam beradi. Yozuv darslarida mashqlar ikki marotaba 15 va 25 – daqiqalarda o’tkazilishi kerak, panjalari toliqishini yumshatish uchun mashqlar bajariladi.

Maktabda o’quvchilarni harakatga bo’lgan biologik talabini qondirish uchun sharoit yaratish lozim. Bu talab 2 soatdan ko’p hajmdagi bolalar va o’smirlarni kunlik harakat faolligini qondirishi mumkin.

Harakat faolligining bunday hajmi har qaysi o’quvchi har kuni bajarilishi zarur bo’lgan ertalabki gimnastikadan, tanaffusdagi harakatlanuvchi o’yinlardan, uzaytirilgan kun tartibidagi sport soati, jismoniy tarbiya darslari va maktab musobaqalari, salomatlik kunlari hamda ochiq havodagi o’yinlar, jismoniy tarbiya bilan mustaqil shug’ullanish va sport seksiyalaridagi mashg’ulotlardan jamlanadi.

Hozirgi kunda yoshlarimizning salomatligini ko’ngildagidek deb bo’lmaydi. Bolalarda ovqat hazm qilish va qon hosil qilish a’zolari kasalliklari, asab kasalliklari, yuqumli teri kasalliklari yetakchi o’rin egallaydi.

Aynan shuning uchun ham ta’lim – tarbiya ishlarini yoshlar organizmining fiziologik xususiyatlariga asoslangan, gigiyena qoidalariga to’liq rioya qilingan holda ta’lim tizimini faoliyat ko’rsatishni ta’minlash bugungi kundagi muhim pedagogik muammolardandir.

Pedagoglar yoshlarning o’sish va rivojlanishi qonuniyatlarini bilishi, o’quvchi - yoshlarni yosh xususiyatlariga qarab aqliy va jismoniy ish bajara olishi, tibbiy – gigenik qoidalariga rioya qilgan holda o’quv maskanlaridagi ta’lim – tarbiya ishlarini to’ri yo’lga qo’yishlari kerak.

Bolalar salomatligini muhofaza qilish, sog’lom turmush tarzini shakllantirish va natijada sog’lom avlodni yaratish uchun albatta o’quvchilarga tibbiy – gigiyenik bilmlar berish juda ham zarur.

Xulosa qilib aytganda ta’lim – tarbiya muassasalarida o’quvchilarning kasalliklarga chalinishining oldini olish va sog’lom turmush tarzini shakllantirishda quyidagi asosiy omillarni ko’rsatib o’tamiz:

___ o’quvchilarni sog’ligini ekologik va iqlim sharoitlarini hisobga olgan holda chuqurlashtirilgan tibbiy ko’rik va sog’lomlashtirish tadbirlarini o’tkazish;

__ kasallikka qarshi va sog’lomlashtirish tadbirlarini uzviy va izchil holda o’tkazish;

__ sog’lomlashtirishga muxtoj o’quvchilarni sog’lomlashtirish muassasalariga yuborish;

__ boshlang’ich sinf o’quvchilarda sog’lom turmush tarzini shakllantirishda pedagog va tarbiyachilarning tibbiy – gigiyenik bilimlarini yetarli bo’lishini ta’minlash;

__ sog’lomlashtirish dasturini amalga oshirishda tibbiyot xodimlari, ota – onalar bilan hamkorlikda ish olib borish;

__ ota – onalar va pedagoglar tomonidan o’quvchilarning kun tartibini to’ri tashkil etishni nazorat qilish.

1.3 O’quvchilar gigiyenasiga rioya qilish sog’lom turmush tarzining asosi.

Gigiyenaga amal qilish sog’lom turmush tarzining asoslaridan biri hisoblanadi. Bu borada ko’pgina olimlar tadqiqot ishlari olib borganlar. Shaxsiy gigiyena va ularni saqlash shartlari, o’smirlar o’rtasidagi gigiyenik tarbiya mohiyati, o’smirlarning shaxsiy gigiyenasini tashkil etishning o’ziga xos jihatlari batafsil o’rganilgan.

Gigiyenaning bu jihatlari M.V.Antropova, M.I.Ismoilov, D.V.Kolesov, S.E.Mansurova, S.S.Solixo’jayev, D.J.Sharipova kabi olimlar tadqiqotlarida aks etgan.Boshlang’ich sinflarda gigiyena bo’yicha ko’pgina olimlar ish olib borganlar. Bulardan S.Solixo’jayevning ” Birinchi sinfga olti yoshdan” , Sh.I.Karimovning ”Sog’lom avlod uchun” risolasi Ibn Sino nomidagi nashriyot tomonidan 1993- yilda nashr etilgan. ”Bolalarga gigiyenik ko’nikmalarni ularni makt5ab ostonasiga qadam qo’ygan kunidan boshlab singdirish uchun oilada va maktabda qulay shart- sharoitlar yaratish zarur”. [ S.Solixo’jayev ”Bolalarda shaxsiy gigiyena ko’nikmalarining shakllanishi”. T. Ibn Sino 1993-y].

Bugungi kunda 1-4 sinflar uchun Salomatlik, Tabiatshunoslik va Odobnoma darslari o’tilmoqda. Darsliklarni maktab o’quvchilariga o’qitishdan maqsad sog’lom turmush tarzini shakllantirish sog’lom avlodni voyaga yetkazish omillari, shaxsiy va jamoat gigiyenalariga rioya etishni ularning ongiga singdirishda iboratdir.

Shaxsiy gigiyena deganda nima tushuniladi?

Bu avvalo kun tartibi, ularda harakat faolligi, teri va tanani parvarish qilish, me’yorida dam olib uxlash, vaqtida to’g’ri ovqatlanish, zarali odatlardan o’zini tiyish, o’rganilgan bo’lsa voz kechish, kiyim – kechaklarini toza tutish, zaruriy talab va shartlarga rioy qilishdan iborat. Kun tartibi nimani bildiradi?

Har bi o’quvchi kun tartibida xilma- xil unumli faoliyat bilan band qiladi. Maktabga boradi, uy ishlarini bajarishda ota – onasiga ko’maklashadi, o’rtoqlari bilan turli jismoniy mashqlar bajaradi, harakatli o’yinlar o’naydi, dars tayyorlaydi va hakozo. Buning uchun o’quvchi o’zi bajaradigan kundalik hamma asosiy ishlarini rejalashi lozim.

O’quvchilarning shaxsiy gigiyenasi va kun tartibi.

O’quvchilarning shaxsiy gigiyenasi rotsional kun tartibi bilan bog’liq bo’lgan ko’pgina masalalarni o’z ichiga oladi. Gavdani va og’iz bo’shlig’ini o’z vaqtida yuvib, tozalab turish, salomatlik va mashq qilishga putur yetkazadigan yomon odatlarni tashlash va boshqalar shular jumlasidandir. Maktab o’quvchisining kun tartibida quyidagilar bo;lishi nazarda tutiladi: uyqu, ovqatlanish, maktabda o’qish, uyda dars tayyorlash, toza havoda sayr qilish, uy ishi, yaxshi ko’rgan ish bilan shug’ullanish, sinfdan va maktabdan tashqari o’ykazilgan har xil tadbirlarda qatnashish, shaxsiy gigiyena qoidalarini bajarish. Kun tartibiga ertalabki badantarbiya, ko’ngil ochuvchi sport o’yinlari kabi mashg’ulotlarning faol turlari rejalashtirilgan bo’lishi shart. Shuning uchun kun tartibiga rioya qilish, sog’liqni saqlash va darsda muvaffaqiyatga erishish muhim omildir.

II Bob. Boshlang’ich sinf o’quvchilarida sog’lom turmush tarzini shakllantirish usullari va vositalari.