Orqa miyaning tuzilishi va funksiyasi

---

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETINING 

PEDAGOGIKA INSTITUTI MAKTABGACHA 

TA'LIM YO'NALISHI 1-BOSQICH 21 02-GURUH TALABASI 

JO`RAXONOVA MASUMAXONNING 

BOLALAR ANATOMIYASI VA FIZIOLOGIYASI FANIDAN 

"ORQA MIYANING TUZILISHI VA FUNKSIYASI" 

MAVZUSIDA TAYYORLAGAN  

TAQDIMOTI

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

TERMIZ 2022 – YIL 

---

 

 

 

 

 

 

ORQA MIYANING TUZILISHI 

 

 

Reja: 

 

1. Nerv tizimining tuzilishi, funksiyasi va ahamiyati.   

2. Neyron, nerv tolasi va neyrogliyaning tuzilishi, vazifalari. 

3. Orqa miyaning tuzilishi, funksiyasi. 

4. Refleks. Refleks yoyi 

 

---

 

 

 

 

 

 

Nerv  tizimining  tuzilishi,  funksiyasi  va  ahamiyati.    Nerv 

tizimining  funksiyasi  ikki  qismga  bo‘lib  o‘rganiladi.  Nerv 

tizimining  birinchi  funksiyasi  odam  organizmining  barcha  hujayra, 

to‘qima,  a'zo  va  tizimlarining  ishini  boshqarish,  tartibga  solish 

hamda  ularning  bir-biri  bilan  o‘zaro  bog‘lanishini  ta'minlashdan 

iborat.  I.  P.  Pavlov  nerv  tizimining  bu  funksiyasini  uning  quyi 

funksiyasi  deb  atagan.  Bu  vazifani  orqa  miya  va  bosh  miyaning 

quyi  qismlari  (uzunchoq,  o‘rta,  oraliq  miya  va  miyacha)  da 

joylashgan  nerv  markazlari  bajaradi.  Nerv  tizimining  ikkinchi 

funksiyasi  shundan  iboratki,  u  odamning  tashqi  muhit  va  atrofdagi 

boshqa  odamlar  bilan  bog‘lanishini,  muomalasini,  tashqi  muhit 

sharoitiga  moslashuvini  ta'minlaydi.  Tashqi  muhit  ta'sirida, 

atrofdagi  boshqa  odamlar  bilan  munosabati  natijasida  odamda 

paydo  bo‘lgan  fikrlash,  fikrni  bayon  etish,  bilim  olish,  hunar 

o‘rganish  va  ularni  esda  saqlash  kabi  yuksak  insoniy  xususiyatlar 

ham  nerv  tizimining  ana  shu  ikkinchi  funksiyasiga  kiradi.  Pavlov 

nerv tizimining bu funksiyasini oliy nerv faoliyati deb atagan. Nerv 

tizimining  bu  funksiyasini  uning  yuqori  qismi  (bosh  miya  yarim 

---

 

 

 

 

 

 

sharlari  va  uning  po‘stloq  qismi)  da  joylashgan  nerv  markazlari 

bajaradi. 

Nerv tizimi    ikki    qismdan    iborat:    periferik    va markaziy 

nerv tizimi. Periferik nerv tizimiga orqa miyadan chiqadigan 31 juft 

sezuvchi, 

harakatlantiruvchi 

nerv 

tolalari, 

bosh 

miyadan   

chiqadig‘an  12  juft  nervlar  hamda  umurtqa  pog‘onasi  atrofida  va 

ichki a'zolarda joylashgan nerv tugunlari kiradi.  

Markaziy  nerv  tizimiga  orqa  va  bosh  miya  kiradi.  Markaziy 

nerv  tizimining  segmentar,  ya'ni  quyi  qismiga  uzunchoq  miya, 

Varoliy  ko‘prigi,  o‘rta  va  oraliq  miya  hamda  miyacha  kiradi. 

Markaziy  nerv  tizimining  yuqori,  ya'ni  segment  usti  qismiga  bosh 

miya  yarimsharlari  va  ularning  po‘stloq  qismi  kiradi.  Bajaradigan 

funksiyasiga  ko‘ra,  nerv  tizimi  ikki  qismga  bo‘linadi:  somatik  va 

vegetativ  nerv  tizimi.  Somatik  nerv  tizimi  odam  tanasining  sezgi 

a'zolari,  skelet  muskullari    ishini  boshqaradi.  Vegetativ  nerv  tizimi 

ichki a'zolar (nafas olish, qon aylanish, ovqat hazm qilish, ayirish va 

hokazo) hamda ichki  sekretsiya bezlari  ishini boshqaradi.       

---

 

 

 

 

 

 

Neyron, nerv tolasi va neyrogliyaning tuzilishi, vazifalari. Nerv 

to‘qimasi orqa va bosh miyani tashkil etadi. U odam organizmining 

hamma to‘qima va a'zolari ishini boshqaradi. Nerv to‘qimasi ikki xil 

hujayralardan  tashkil  topgan.  1.Nerv  hujayrasi,  ya'ni  neyron. 

2.Neyrogliya.    Nerv  hujayrasi  bajaradigan  funksiyasiga  ko‘ra  ikki 

xil: sezuvchi va harakatlantiruvchi bo‘ladi. U har xil shakllarga ega: 

doirasimon, yulduzsimon, ovalsimon, noksimon va h.k. Neyronning 

hajmi  ham  turlicha  bo‘ladi.  Boshqa  hujayralardan  farqi  shundaki, 

unda  membrana,  sitoplazma  va  yadrodan  tashqari  bitta  uzun  va  bir 

nechta  kalta  o‘simtalar  ham  bor.  Uzun  o‘simtasi  akson,  kalta 

o‘simtalar  dendritlar  deyiladi.  Nerv  hujayrasining  uzun  o‘simtasi 

bosh  va  orqa  miyadan  chiqib  to‘qima  va  a'zolarga  boradi.  Uning 

uzunligi bir necha sm dan 1,5 metrgacha bo‘lishi mumkin, ayniqsa 

qo‘l va oyoq muskullarini ta'minlaydigan nerv tolalari uzun bo‘ladi. 

Uzun  o‘simtalar  ustidan  yupqa,  yumshoq,  oq  rangli,  mielin  parda 

bilan  o‘ralgan  bo‘ladi  bu  parda  nerv  tolasini  himoya  qilish 

funksiyasini bajaradi. Nerv hujayralarining kalta o‘simtalari bosh va 

---

 

 

 

 

 

 

orqa  miyadan  tashqariga  chiqmaydi.  Ular  bir  hujayrani  uning 

atrofidagi boshqa nerv hujayralari bilan bog‘lab turadi. 

Neyrogliya.  Nerv  to‘qimasi  tarkibiga  kiruvchi  hujayra  bo‘lib, 

orqa  va  bosh  miyadagi  nerv  hujayralari  orasida  joylashadi. 

Neyrogliya  hujayralarining  o‘simtalari  juda  ko‘p  bo‘lib,  ular  bosh 

va  orqa  miyadan  tashqariga  chiqmaydi.  Bu  hujayralar  neyronlarni 

oziqlantirish vazifasini bajaradi. 

Orqa  miyaning  tuzilishi,  funksiyasi.  Orqa  miya  umurtqa 

pog‘onasi kanalida   joylashgan bo‘lib, uzunligi katta odamda 40-45 

sm, massasi 30-40g bo‘ladi. Orqa miyada 13 mln dan ko‘proq nerv 

hujayralari bor. Nerv hujayralarining tanasi  0,1 mm dan oshmaydi. 

Lekin ba'zi nerv hujayralari tolasining uzunligi 1,5 m gacha yetadi. 

Orqa  miya  uch  qavat  parda  bilan  o‘ralgan.  Tashqi  qavati  qattiq, 

o‘rta  qavati  o‘rgimchak  to‘risimon  va  ichki  qavati  yumshoq  parda 

bo‘ladi. 

O‘rta va ichki parda orasida orqa miya suyuqligi bo‘ladi. Orqa 

miyaning yuqori qismi birinchi bo‘yin umurtqasiga to‘g‘ri keladi va 

bosh  miyaning  pastki  qismi  bo‘lgan  uzunchoq  miyaga  tutashadi, 

---

 

 

 

 

 

 

pastki  qismi  1-2  bel  umurtqalari  sohasida  konus  shaklida  tugaydi. 

Undan  pastga  ip  shaklida  davom  etadi,  ipning  yuqori  qismida  nerv 

hujayralari bo‘lib, ipning uchi umurtqa pog‘oiasining dum qismida 

tugaydi.  Orqa  miya  31-33  segmentdan  iborat.  Shularning 8 tasi 

bo‘yin qismida, 12 tasi ko‘krak, 5 tasi bel, 5 tasi dumg‘aza va  1-3 

tasi  dum  qismida  bo‘ladi.  Orqa  miya  ko‘ndalangiga  kesilsa,  u  ikki 

xil  moddadan:  tashqi  qismi  oq  modda,  ichki  qismi  kulrang 

moddadan tuzilganligi ko‘rinadi. Kulrang  modda  kapalak  yoki   H  

harfiga o‘xshash bo‘lib, u nerv hujayralaridan tashkil topgan. Orqa 

miyaning  oq    moddasi      nerv  tolalarining  yig‘indisidan  tashkil 

topgan  bo‘lib,  ular  orqa  miyaning  turli  segmentlaridagi  nerv 

hujayralarini  bir-biriga  va  ularni  bosh  miyaning  nerv  hujayralari 

bilan  tutashtiradi.  Bu  nerv  tolalari  orqa  va  bosh  miya  nerv 

markazlaridan impulslarni bir-biriga o‘tkazish funksiyasini bajaradi. 

Orqa miya kulrang moddasining bir juft oldingi, bir juft orqa va bir 

juft yon shoxlari bo‘ladi. Oldingi shoxlarida harakatlantiruvchi nerv 

hujayralari, orqa shoxlarida sezuvchi, yon shoxlarida vegetativ nerv 

hujayralari  joylashgan.  Ulardan  harakatlantiruvchi,  sezuvchi  va 

---

 

 

 

 

 

 

vegetativ  nervlarning  uzun  tolalari  chiqib,  to‘qima  va  a'zolarga 

boradi.  Nerv  hujayralarining  kalta  o‘simtalari  hujayralarni  bir-biri 

bilan tutashtiradi. Ular umurtqa pog‘onasining kanalidan tashqariga 

chiqmaydi. 

Orqa miya reflektor va o‘tkazuvchilik funksiyasini bajaradi.  

Orqa  miyaning  refleks  funksiyasi.  Orqa  miyaning  reflektor 

funksiyasi reflekslar hosil bo‘lishidan iborat. Orqa miya reflekslari 

mashhur  fiziolog  olim  I.  M.  Sechenov  tomonidan  baqada 

o‘rganilgan.  Bosh  miyasi  olib  tashlangan  baqaning  keyingi  oyoq 

panjasiga  kislota  yoki  biron  mexanik  qitiqlagich  ta'sir  ettirilganda, 

baqa  ta'sirga  javoban  o‘sha  oyog‘ini  tortib  oladi.  Agar  baqaning 

panjasi qattiqroq qisib olinsa, u nafaqat ta'sir etilgan oyog‘ini, balki 

ikkinchisini  ham  tortib  oladi.  Chunki  qattiq  ta'sir  ko‘rsatilganda 

qo‘zg‘alish  ta'sir  berilgan  to‘qimaning  nerv  markazidan  tashqari, 

uning  atrofidagi  boshqa  markazlarga  ham  tarqaladi.  Odamda  orqa 

miyaning  harakatlantiruvchi  refleksini  quyidagi  tajribada  kuzatish 

mumkin.  Buning  uchun  tekshiriluvchi  odam  stulda  oyoqlarini 

chalishtirib o‘tiradi. Uning yuqorida turgan oyog‘ining tizza payiga 

---

 

 

 

 

 

 

maxsus  rezina  bolg‘acha  bilan  sekin  urganda,  yuqoridagi  oyoq 

silkinib ko‘tariladi, bu tizzaning harakat refleksini ko‘rsatadi. Tizza 

refleksi hosil bo‘lishida quyidagi refleks yoyi ishtirok etadi: 

Tizza  payiga  bolg‘acha  bilan  urilganda,  uning  muskulida 

joylashgan  retseptor  qo‘zg‘aladi.  Retseptorning  qo‘zg‘alishidan 

hosil  bo‘lgan  impuls  sezuvchi  nerv  tolasi  orqali  orqa  miyaning 

sezuvchi  nerv  hujayralariga  borib,  uni  qo‘zg‘atadi.  Uning 

qo‘zg‘alishi oraliq