Ovro’pa va hozirgi zamon axloqshunosligi

Aim.Uz

Ovro’pa va hozirgi zamon axloqshunosligi
Reja:

• 
  O’rta asrlar va Uyg’onish davrida Ovro’pa mamlakatlarida vujudga kelgan axloqiy ta‘limotlar.
  
• 
  Yangi davr axloqshunosligining tarixiy xususiyatlari.
  
• 
  Olmon va rus mumtoz axloqshunosligining vujudga kelishi.
  
• 
  Eng yangi davr axloqshunosligidagi asosiy yo’nalishlar.
  

3.1.O’rta asrlar va Uyg’onish davrida Ovrupa mamlakatlarida

vujudga kelgan axloqiy ta‘limotlar.
O’rta asr Yevropa falsafasi, axloqshunosligida asosiy e‘tibor xristian dini, cherkovga bo’lgan munosabat bilan harakterlanadi. Axloqshunoslik oldida nasroniylik ta‘limotini ratsional tarzda umumlashtirish vazifasi turadi. Cherkov talabi – Xudo olamning yaratuvchisi, unga jon baxsh etadigan mohiyatdir, deb tushntiriladi.

Inson gunohkor zot, u faqat Xudo yordamidagina gunohlardan qutulishi mumkin. (Iso – insonning Xudo bilan birlashuviga faqat u orqali amalga oshuvi mumkin).

O’rta asrlar Ovrupa axloqshunosligining yirik vakillari Avreliy Avgustin – ilohiy Avgustin bo’lib, (354-430 Shim.Afrika) u xristian ilohiyotchisi, filosof, patriastikaning nufuzli vakilidir. O’zining “Tazarru” hamda “Ezgulik”, “ixtiyor erkinligi haqida» degan asarlarida patriastitikani himoya qiladi. Uning axloqshunosligida asosiy e‘tibor dinga, ayniqsa xristian dinga qaratiladi. «Diniy e‘tiqodsiz bilim yo’q, haqiqat yo’q», degan printsipiga bo’ysunib, Xudo barcha go’zalliklar manbai va eng oliy go’zallikdir, degan aqidani ilgari suradi.

Xudoning irodasi ezgulik, ne‘mat, yagona oliy ne‘mat. Hamma narsa, Xudodan bo’lgani uchun – ezgu, nimaiki bor ekan, hammasi ezgu: borliq – qadriyatlarning tartibli bosqichlaridan iborat. Borliq ichidagi eng muhim farq Xudo bilan olam, Yaratgan bilan yaratilishi orasidagi farqdir, yagona shu farq axloqning asosi hisoblanadi. Ikki xil munosabatni farqlamoq kerak, lazzat va foydaga intilish kerak. lazzat – faqat birgina Xudodan qolgan hamma narsalar foydalanish obe`ktidir. Xudo insonni – Odam Atoni erkin, gunoh qilmaslik imkoniyatiga ega zot qilib yaratdi. U ixtiyor erkinligining yo’nalishini belgilab beradi. Xudo ko’rsatmalaridan chekinish gunohdir.

Italiyalik axloqshunos Nikkolo Makiavelli (1469-1527). Uning «Hukmdor» (1513) asarida saxiylik, tejamkorlik, shafqat va shafqatsizlik, muhabbat va nafrat kabi tushunchalari haqida batafsil to’xtaladi. Hukmdorlarining shafqatsizlarcha olib borayotgan faoliyatini, siyosatini tahlil qilib beradi. U hukmdor o’z fuqarolarining ko’proq mehr-muhabbat emas, qurquvga erishishi keraqligini aytadi. Makivelli «Hukmdor» risolasining XVIII bobida: «Shuni bilish kerakki, dushmanga qarshi ikki yo’l bilan kurashish mumkin: biri – qonun yo’li, ikkinchisi – kuch ishlatish. Birinchisi – insonga, ikkinchisi-yirtqichga xos. Ammo birinchisi yetarli natija bermaganligi uchun ko’pincha ikkinchi yo’lga murojaat qilishga to’g’ri keladi. Bundan chiqadigan xulosa shuki, hukmdor ham, inson ham yirtqich tabiatini o’zida mujassam etmog’i kerak».

Yirtqichlar orasida hukmdor ikki narsaga o’xshash uchun harakat qilmogi zarur: bularning biri-arslon, ikkinchisi-tulki…»

Makiavellining Ona Vatan Italiyani ozod va birlashgan holda kurashishni istaydi. Yangi davlat hukmdori talabchan va qattiqqul bo’lishi kerak, yangi milliy davlat tuzish uchun, hukmdor axloqini tahlil qilib, uning nimalarga e‘tibor berishi keraqligini ko’rsatadi. Bunday ijobiy fikrlar Italiyada shakllanib kelayotgan burjua davlatiga zarurligini ko’rsatdi.

Makiavelli ozodlik, ozod Italiya, ozod jamiyat, shaxs erkinligi, faoliyat erkinligi kabi tushunchalarini falsafiy-axloqshunoslikda fan nuqtai-nazardan tushuntiradi. U davlat rahbarining axloqiy fazilatlari nimalardan iborat bo’lishi keraqligini ko’rsatdi.

O’rta asrlar Ovrupa axloqshunosligida Fransiyalik Mishel Eykem De Monten ning axloqiy qarashlari mavjud. Montenning tanqidiy-naturalistik falsafasi ijtimoiy-axloqiy xarakterga ega ekanligi bilan ajralib turadi. Uning e’tirof etishicha, inson hayotdan lazzat olishni, yashashnio’rganmogi lozim. «Hayot o’z mohiyatiga ko’ra nf ezgulik, na yovuzlikdan iborat,u ham ezgulik, ham ovuzlikning makonidir».¹

Mishel Monten har bir kishi hayotda ma’lum axloqiy qoidalarga amal qilishi, tabiat bilan uzviy aloqadorlikda yashashi, aql-zakovat hukmiga bo’ so’nishi zarur ekanligini ta’kidlaydi.