O`zbek filologiyasi fakul’teti o`zbek filologiyasi kafedrasi IV kurs kunduzgi bo`lim bitiruvchisi feruz rajabovning

Xorazmshoh ,, O’zicha’’

Xorazmshoh oh yana bu badbashara jinlar ma’lunlar Dashti qipchoq sahrosida besh yil ilgari

Jang qildim mo’g’ul xuddi shayton singari

Qo’rqinchli bir qiyofada mo’g’ul elchilari kirib keladi.

Elchi boshlig’i:

Ulug’ xoqon Chingizxon,yubormishlar bir farmon.

Xoqon bir-u jahon bir,xoqonimiz jahongir.

Taslim xoqonga ,boj to’lang Chingizxonga

Bo’lmasa jangu jadal,boshlanadi shu mahal.

Asardagi shu misralardan ham Chingizxon va uning no’yonlari qanday ekanligini bilib olsa bo’ladi.Xorazmshoh ham elchilarni badbashara jinlar,ma’lunlardeb aytishi ham bejizga emas.Ularni Xorazmshoh Dashti Qipchoqda avvaldan urushganini va ularning chayonday qumloqda yurishini

Ular bilan qumloqda urushsak agar,mo’g’ul ko’p ozor tortadi lashkar.

Yalmog’iz mo’g’ul shum yotog’idir qum,ichgani qimizdir,taomi zaqum,men ko’rdim ularni dashti Qipchoqda…Chingizxonning raqibi o’zidan kuchli bo’lsa ,u makkoralik yo’liga o’tgan.Ayyorlik qilgan,kerak bo’lsa dushmaniga zahar berib o’ldirgan.U ayollarni zo’rlagan,xalqni qiynagan,bolalarga azob bergan.Bu ishlarini to’g’ri deb bilgan va qilayotgan ishlaridan faxrlanib yurgan.Har bir o’ldirgan dushmanining bosh chanog’ini devorda mixga osig’liq turganini ko’rib,o’z-o’zidan quvongan.Chingizxon o’zining o’g’illaridan ko’ngli to’lmaganligini to’rtta kaltafahm o’g’lidan bitta Jaloliddinday mard,botir o’g’li bo’lishini afzal ko’rgan.

Mening o’g’illarim ularni dengchi ,ular sarkardami va yoki ko’nchi?

Besh topqir mo’g’ulni qochirdi Jalol,adashsam meni ham qilardi qamal.

Chingizxon makkor va ayyor bo’lib,hatto o’z o’g’illariga ham mehri bo’lmagan.Uning biron-bir yaqin kishisi ,sirdosh do’sti bo’lmagan.U o’ziga o’xshagan taxtparast va mansabparast insonlarni o’z manfaati yo’lida ishlatgan.Bunga misol qilib olsak ,Muhammad Xorazmshohning o’z kuyovi Badriddinni misol qilib olsak bo’ladi.Chingizxonning yuragida onasi va ayollariga mehr-muhabbat bo’lmagan.Yo haqiqatdan ham bunday yovuz insonning qalbida muhabbat qaydan bo’lsin?

Chingizxon:(qah-qaha bilan)

Muhabbat,muhabbat!ahmoqona so’z !

Boshqa xotinlarda yo’qmi qosh va ko’z?Muhabbat bu so’zni kimlar to’qigan?

Go’l shoir yozgan-u tentak o’qigan.Sen agar shoh bo’lsang yuzlab gulzorlar

Yotog’ing boshida bekiyim yotar.

Bu asarda yozuvchi Chingizxonni vahshiyona tasvirlab ,ayollarni xo’rlab,ularga azob berib,ularning chekkan oh-u nolasidan rohatlangan.Uning dahshatli qarashi oldida xotinlar,ayollarbukilib,munkayib qolganlar.U ayollarga g’amgin ashula aytishini ,ularning yig’lab-ezilishini va o’zining kulishini xoxlagan.Agar asiralar Chingizning aytganini qilmasa ,yasovullarga aytib ularni qamchilatgan.Va ularni qo’rqitib,o’z maqsadiga erishgan.Ashuladan so’ng ayollarning o’yinga tushishini xoxlagan.Asiralar xorazm raqsini ijro etgan.Bu raqsda ularning g’am-anduhi ,musibatlari ifodalangan.So’ngra mo’g’ul bakovullari va chavandozlari qamchi raqsini ijro etishgan.Chingizxon o’z qo’lidagi asiralarni inson sifatida emas ,balki bir buyum ,qo’g’irchoqday ko’rgan.Ayollarni bakovullarga ,a’yonlarga bir buyumday tortiq qilib yuborgan.Uning vahshiyligini biz yana Temur Malik asirga tushgandan so’ng undan ya’ni Temur Malikdan Chingizxonga xizmat qilishini so’raydi.Temur Malik bunga javoban men itlarga xizmat qilmayman,jallodingga buyur qaroringni tezda chiqar deb aytadi.Chingizxon qani endi meni sarkardalarim ham shunday mag’rur bo’lsa deydi.Chingizxon Temur Malikning ojiz tarafini bilib,uning o’g’lini nomardlarcha ,ifloslarcha.vahshiylarcha ko’z-o’ngida o’g’lining bir ko’zini o’yib olib,Temur Malikka qah-qaha bilan kulib ,bir og’iz ,,ha’’desang o’g’lingning joni omon qoladi deydi.Shunda Temur Malik o’g’lim omon qolib meni la’natlab o’tganidan,yurt uchun sherlarcha halok bo’lgani afzal deydi.Shunda Chingizxon bu gaplardan g’azablanib,bolaning ikkinch ko’zini kuydiradi.Qarang bu qanday jaholat ,razillik,tubanlik.Unda insoniy fazilatlar umuman yo’qligini shundan ham bilsak bo’ladi.Chingizxon inson qiyofasidagi shayton misoli jirkanch edi.temur Malik o’g’li Donishmandni ko’z-o’ngida qiynalib azob chekayotganini ko’rib tursada ich-ichidan qalban uni bir nido dalda berib turardi:ⁱ

Temur Malik:

Donishmand …ey falak ,dastingdan faryod,koshki bekilsa kardek, Chida ,Temur Malik ,chida ey yurak! Shu damda bolaning nola tovushi eshitildi.Uzoqdan bolaning ota!ota!degan tovushi eshitildi.Qaysi ota o’z bolasini ko’z-o’ngida qiynashlariga chidab tura oladi.Bu uchun insonda katta matonat,sabr-bardosh kerak bo’ladi.Temur Malik o’z yurti uchun hatto bolasidan ham voz kechmoqchi.Bu ikki o’t orasida qolgan ota bolasiga dalda berish uchun va uni tinchlantirish uchun nuridiydasiga,jigarbandiga : E voh kuyar u nuridiydam,alamdan ammo quridi ko’zimda yosh-nam! O’g’lim meni sen eshit,chidam ber,sherbachchaning ham bo’lur dili sher! Sabr et,senga chora etgali men,to’tiyo keltirgali yamandan, Otlansam edi bedovga chindan ,nur gavhari topardim hinddan. -Hayhot,chiqar qo’limni zanjir,maydonda tutib buxoriy shamshir,yo Rabbona!!! Shunda navkar:qancha ham kuydirsak chiqarmas ovoz,shu payt chingizxonning g’azabi qo’zg’ab:la’nat,nafrat,hazar,bu yurt,bu eldan.Hatto Chingizxon ham bu aziz yurt o’g’lonlariga ,ularning yurtiga,eliga qilgan sadoqatiga tan bergan.Chingizxon va uning no’yonlari haqida gapirsak,xalqimizning bir maqoli bor:,,Baliq boshidan sasiydi’’degan maqoli bejizga emas.Chingizxon kim edi-yu uning no’yonlari kim bo’ladi? Hiylakor Qodog’on no’yon Jaloliddinga qasd qilish uchun Yaroqbekni o’zining hiylasiga sherik qiladi.Agar sen Temur Malikdan o’ch olmoqchi bo’lsang,avval uning boshlig’ini o’ldir,shunda bizga ham o’zingga ham xizmat qilgan bo’lasan deb unga bir xanjarni beradi.Yaroqbek bundan xursand bo’lib,Jaloliddinni o’ldirish payiga tushadi.Yaroqbek ketgan so’ng Qodog’on no’yon :ey tentak go’rso’xta bizga qilgin xizmat. Olqishlaymiz shu tusda bir-birovga itsimon,Temur Malik ko’zimga o’qni uzib ketgandi Qahrimizni ko’rmoqqa bir ko’zing bas ket endi!Shu bir ko’zning o’zi ham dushman izin payqadi,shu yo’l ulug’ dushmanga to’g’ri olib chiqadi. Chingizxon o’z no’yonlaridan ularning bergan va’dalarini va Jaloliddinning boshini so’raydi.No’yonlariga qarata:Eh sizlar maqtanchoq mag’rur no’yonlar, Sizga ustoz bo’lmish qaysi quyonlar,deb aytadi. Chingizxonning o’zi ham Jaloliddindan qo’rqib,cho’chib turadi.Chingizxonga uning no’yoni : agar siz qayerga ketsangiz ham u sizni topadi.U sizning ketingizdan izma-iz yurib topadi.Jaloliddin shunday buyuk bo’lsa ham men uning haramxonasini zabt etdim deb aytadi.Chingizxon shu payt no’yonga ofarinlar deydi.Va o’z xazinadoriga :o’n ming dinor no’yonga bering.Va undan keyin qilgan jinoyati uchun jallodga uning kallasini olishni buyuradi.No’yon menga xushomadgo’ylik qilib,yolg’on gapirdi.Bu yolg’oni uning qo’shinga qo’shinga xiyonat qilishdan ham yomon.No’yon Chingizxonga tiz cho’kib,kechirim so’raydi.SHunda CHingizxon unga:o’lsang boshqalarga ibrat bo’lasan,bu ham sening o’liming oldidan qilgan xizmatingdir.Asir tushgan Temur Malikni Chingizxon huzuriga keltiradilar.Qodog’on no’yon unga yaqinlashib:tanidingmi?menman Qodog’on no’yon deb aytadi.Temur Malik jim.Mening bir ko’zimni o’yib olganingda ham bir ko’zim bilan seni tanishimni o’ylamadingmi?Mo’g’ul lashkarlarini sanoqsiz qirding,shunchalik kamtar turma bir so’z ayt deydi.Shunda Temur Malik Qodog’on no’yonga:men sizlarni qurtsimon yanchganimda yer-u osmon guvoh bo’ladi.Senga ham xonga ham javobim shu deydi.Shunda Chingizxon unga devorni ko’rsatadi.bu kallalarga boq,barchasi mening dushmanlarim:ana bunisi Turkiston shohi,bunisi esa Qoshg’arning xoni,bu esa Qipchoq sultoni,bu Eronning sipohsolori,bu esa Chin hukmdori.Yo sen menga sardor bo’lasan yoki senga ham bu devorda bir mix tayyor deydi.Shuni misol qilib keltirsak bizning bobomiz Amir Temur ham ,,Agar bizning qudratimizga shufha qilsang,biz qurdirgan imoratlarga boq’’ deb aytgani bejiz emas.Men Chingizxon va uning no’yonlari haqida gapirar ekanman avval uning hayot faoliyatini keltirib o’tishni joiz topdim.Chingizxonning asli oti Temuchin bo’lgan.O’rtahol mo’g’ul oilasidan bo’lgan.Xitoylar bilan bo’lgan bir jangda asir tushadi va yigirma to’rt yoshigacha azob-uqubatda,qullikda hayot kechiradi.So’ng asirlikdan qochib,mo’g’ul yerlariga kelib qoladi va mayda mo’g’ul knyazliklarini birlashtiradi.O’n ikkinchi asrga kelib,qurultoyda unga ,,buyuk xon’’,,xonlar xoni’’unvoni beriladi.U buyuk mo’g’ul mamlakatining yagona hukmdori bo’lib qoladi.U qudratli qo’shin tuzadi va Xitoy,Sharqiy Turkiston kabi mamlakatlarni bosib oladi.Chingizxondan keyin uning ikkinchi o’g’li jirkanch Chig’atoy va uning avlodlari bir asrdan buyon hukmronlik qiladi.Amir Temurning O’rta Osiyoda qilgan hukmronligi natijasida Chingizxon sulolasi hukmronligiga barham beradi.Buyuk bobomiz Amir Temur jirkanch ,qudratli mog’ul xalqining O’rta Osiyodan chiqib ketishida katta jasorat ko’rsatgan.Shuning uchun biz hozirda bu bobomizning bu qilgan ishlari uchun ardaoqlaymiz.U kishining qilgan ishlarini ,amallarini hayotimizda dasturilamal qilib olganmiz.Chingizxonday vatanfurush,qonga tashna kimsalar ham hozir yo’q emas.Prezidentimiz Islom Abdug’aniyevich Karimov 1996-yilni ,,Amir Trmur’’ yili deb e’lon qildilar.Moziyga qaytib ish ko’rish xayrlidir.Biz bunday bobolarimizdan faxr,iftixor,g’urur tuyg’ularini yuragimizga jo qilishimiz darkor.Biz yoshlar bobomizga mos farzand bo’laylik.