O`zbek tili tarixi” fani bo`yicha mustaqil ish bajarish bo`yicha mustaqil ish mavzulari

kelishidir.
Ol yigitlar aytdilar
(QR).
Quyas har kiln tiz urur ol qapuqqa
(MN). Qaratqich. tushum, jo 'n a lish kelishiklari belgisiz qo'llanganda
shaklan bosh kelishikka o'xshaydi, lekin m a’nosi va vazifasiga k o 'ra farq
qiladi:
shirin olma
(bosh kelishik),
olma sharbati
(qaratqich kelishigi).
Qaratqich kelishigi. Qaratqich kelishigi affikslari quyidagicha:
-it] -nj, -it], -nui]/ -nihj;
-tju.
Bu shakllar bir affiksning turli fo­
netik ko'rinishlari bo'lib, bulardan qaysi birining ishlatilishi shu affik-
sni qabul qiluvchi so'zning fonetik tuzilishiga bog'liq. Bundan tashqari,
o 'zbek tilida qaratqich kelishigi affiksining
-im
shakli ham m avjud bo'lib,
uning qo'llanishi
men, biz
olm oshlari bilan chegaralangan:
menim, bizim.
Bu shakl hozirgi badiiy uslubda ham kuzatiladi:
O'zbekiston - vatanim
manim
(A.Oripov).
Qaratqich kelishigi affiksining
-nin / -nh\
shakllari odatda tarkibi
(oxirgi b o 'g ‘ini)da lab unlisi bo'lm agan so'zlarga qo'shiladi:
yigacmrj
budaqi, yelnit] sozi
kabi. Bu shakl qaratqich kelishigining asosiy
ko'rsatkichi sifatida eski o 'zbek tilida qo'llangan.
-nw]/ -nuij
shakllari lab uyg'unligi asosida yuzaga kelgan, y a ’ni so’z
tarkibi (oxirgi b o 'g 'in )d ag i unli lablangan bo'lsa, affiks tarkibidagi unli
ham lablangan bo'ladi:
quduqnui] tasi, soznuij rasti
kabi.
Q aratqich kelishigi affiksida lab uyg'unligining aks etishi, bir qator
turkiy tillarda, jum ladan, o 'z b ek tilida XIX asr oxiriga qadar davom
etgan. X X asr va undan keyingi davrlarda esa bu qonuniyatga, deyarli,
amal qilinmagan, y a ’ni tarkibida lab unlisi bo'lgan
yurt, quduq, kul, suv
kabilarga ham ko'pin cha qaratqich kelishigi affiksi
—пщ /- nuj
shakllarida
qo'shilgan:
yurtnitj kisisi, quduqmt] suvi.
U ndosh bilan tugagan so'zlarga qo'shiluvchi
-it]/ in, -иц / -tin,
shakllarining qo'llanishi turkiy tillar taraqqiyotining m a’lum davrlari
bilan chegaralangan, ayrim so 'zlar uchungina xos bo'lgan.
Qaratqich kelishigi affiksining -
щ /п],-щ /-щ
shakllarii hozirgi
ozarbayjon, turk, turkman, gagauz kabi o 'g 'u z guruhidagi turkiy tillarga
xos, y a ’ni bu tillarda undosh bilan tugagan so'zlarga qaratqich kelishigi
affiksining shu shakllari qo'shiladi.
69


Hozirgi o 'zb ek adabiy tili uchun qaratqich kelishigi affiksining
-ning
shakli qabul qilingan b o iib , eski o 'zb ek tilida amalda b o 'lg an boshqa
shakllari shevalarda saqlanib qolgan.
Turkiy tillarda qaratqich kelishigi belgisiz ham qo'llanadi. Bunday
hollarda qaralm ishning qaratqichga um um iy xosligi (shaxs, narsa-
predmet, o'rirt, paytga m unosabati) ifodalanadi:
d a ra x t bargi.
Belgisiz
holat turdosh otlarga qo'shilganda kuzatiladi. M azkur kelishiklar olmosh,
atoqli ot, sifatdoshlarga qo'shilganda belgili qo'llanadi.
Q aratqich kelishigidagi so 'zning belgisiz qo'Uanishi k o 'p ro q she’riy
asarlarda uchraydi. Nasriy asarlarda esa qaratqich kelishigidagi so'z,
asosan, belgili qo'llangan. N asriy asarlarda qaratqich kelishigidagi