O`zbek tili tarixi” fani bo`yicha mustaqil ish bajarish bo`yicha mustaqil ish mavzulari

saqlanib, ularning ajralmas qismiga aylangan. Qadimgi yodgorliklar tilidagi
onra
“oldin”,
asra
“pastki, quyi”,
icra
“ichkari” kabi so 'zlar tarkibidagi
-ra /-ru
ana shu affiksning asos bilan yaxlitlanib qolgan ko'rinishidir.
-ru /- n
affiksning kelishik vazifasida ishlatilishi ham qadimgi davr­
lardanoq chegaralangan. Bu affiks ham ancha qadim davrlarda o'zining
gram m atik xususiyatini yo'qotib, ayrim so 'zlar tarkibida saqlangan. Bu
affiks qadimgi yodgorliklar tilida ravish yoki ko'm ak chi tarkibida q o 'l-
73


langan;
beri
“bu-yoqqa”, “yaqin” ,
т аги
“u yoqqa” . Jo'nalish kelishigi
belgisiz q o ‘llanishi ham mumkin, y a’ni m a’lum vaziyatlarda kelishik
affiksi tushirib qoldiriladi. Ish-harakat y o ‘nalgan tom onni k o ‘rsatuvchi
so'zlar, asosan, jo y nom lari harakatni ifodalovchi fe ’llar bilan boshqaril-
ganda, jo 'n a lish kelishigi belgisiz qo'llanishi mumkin.
Jo'nalish kelishigining belgisiz qo'llanishi eski o 'zb ek adabiy tilidagi
nasriy asarlarda ham, she’riy asarlarda ham uchraydi. Bunday qo'llanish,
ayniqsa, “B oburnom a” tiliga xos bo'lgan.
Jo'nalish kelishigi shakli boshqa kelishiklar o'rn id a ham ishlatiladi.
K elishik shakllari, xususan, jo 'n alish kelishigi shaklining boshqa
kelishiklar vazifasida ishlatilishi, aksariyat, boshqaruvchi fe ’lning
xarakteri bilan b o g'liq holda yuzaga keladi.
Jo'nalish kelishigi qo'shim chalar!:
1) qipchoq, qarluq-uyg'ur tillari, Sibir, Oltoy turkiy tillarida
-ga//-
qa//-ya//-xa//-go//-qo//-xo:
olt.
ayilgci
“uyga”,
y a p a sq a
“chaylaga”,
(osко
“m uzga” ; qaraim.
ataga, a tq a
“otga”,
m aa
“m enga”; qirg'.
m alga
“m olga”,
tongo
“to 'n g a ”,
m aga
“m enga’’; yoq.
d alga
“suruvga”,
q isqa
“ qizga”,
kyolge
“k o 'lg a ”,
inaxka
“sigirga”,
q u n ayya
“h o 'k izg a”,
bihiexe
“bizga”, q.qalp.
atasina
“otasiga”;
2
) xakas tili va dialektlarida
-gaa //-qaa//-xaa//-ka: xaska
“o'rdakka”,
tagaa
“to g 'g a”,
sa g a
“senga”,
aga
“unga",
p a la a g a
“bolaga”;
3) o 'g 'u z tillari, qism an oltoy, xakas, shor tillarida
-a//-ya:
ozarb.
a dam a
“odam ga”,
g a p iy a
“eshikka”,
saa.se
“senga”; gag.
kira
“dalaga”,
sok a a
“k o 'c h ag a”,
bana
“m enga”; turkm.
g e ca a
“echkiga” ,
durnaa
“turnaga” ; xak.
taga
“to g 'g a ”;
4) chuvash tilida
-a //—na//-ya: xira
So‘z birikmalari ikki turli boMadi: tobe birikm a va teng


birikma.


Qadimgi turkiy tilda ham so‘z birikmalari ana shunday ikki


turli bolgan. Tadrijiy taraqqiyot natijasida so‘z birikm alarini tashkil etgan qism larning shakllanishi va o‘zaro bogManish usulidagina