O’zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik instituti

aniq sotsiologik 
metod
doirasiga kiradi. 
Ushbu metodning asosiy talablari:
ilmiy tavsiyalar ko’ngildagidek bo’lishi Yoki 
bo’lmasligi, ijobiy yoxud salbiyligidan qat’i nazar, barcha ijtimoiy omillarni atroflicha 
o’rganish va hisobga olishga asoslanish kerak; haqiqiy ahvolni aniq va har tomonlama 
baholagan holda davlat va huquq sohasidagi qarorlarning ijtimoiy ahamiyati va oqibatlarini 
aniqlash darkor. Juda uzoq vaqt mobnyiida ushbu metod sho’ro fanida nazar-pisand 
qilinmay kelingini, faktlar buzib ko’rsatilib, davlat qurilishi, qonunchilikdagi mavjud 
buzilishlarni oqlash uchun hiyla-nayranglar ishlatilishi odatiy tusga kirganligini aytib 
o’tirmasak ham bo’ladi. Endi ushbu metod o’zining haqiqiy o’rnini egallay boshladi va biz 
uning naqadar samaraliligiga guvoh bo’lishimiz mumkin. 
Qiyosiy-huquqiy metod
davlatshunoslik va huquqshunoslik metodologiyasida 
aniq-sotsiologik usul bilan bir qatorda muhim ahamiyatga molikdir. Qiyosiy metod 
tushunchalar, hodisalar va jarayonlarni solishtirish hamda ular o’rtasidagi o’xshashlik va 
farqdarni aniqlashni ko’zda tutadi. Qiyoslash natijasida umuman huquq tizimi, davlat 
qurilishi Yoki, masalan, alohida olingan huquqiy institutlar va normalarning sifatiy holati 
aniqlanadi. Biroq, bu yerda muhim bir shartni hisobga olish zarur - ya’ni qiyoslanadigan 
ob’yektlar haqiqatan taqqoslanadigan bo’lishi kerak. Misollarda tushuntiramiz. Huquqiy 
tizimlarni, davlat tuzilmalarini, bir xil nomdagi huquqiy institutlar va qoidalarni o’zaro 
taqqoslash mumkin. Lekin, misol uchun, butun bir huquqiy tizimni ayrim olingan yuridik 
qoida bilan solishtirish mumkin emas. Mazkur ob’yektlarni o’z darajasi, hajmi, mazmun va 
belgilari bo’yicha bir-birlariga qiyoslab bo’lmaydi. 
Aytaylik, agar o’z tarkibiga ko’ra murakkab bo’lgan yuksak darajadagi ob’yektlar 
(turli mamlakatlar huquqiy tizimlari) taqqoslansa - bu makroqiyoslashga kiradi. Mo’jaz 
hajmli, tarkibi jihatidan ancha soha ob’yektlar (huquqiy qoidalar, respublika viloyatlari 
bo’yicha jinoyatchilik darajasi singarilar)ni solishtiradigan bo’lsak, mikroqiyoslash deyiladi. 
Bir vaqtning o’zida Yoki o’tmishning turli davrlarida mavjud bo’lgan bilishning 
o’xshash ob’yektlarini taqqoslamay turib davlat-siyosiy va huquq amaliyotini isloh qilib Yoki 
takomillashtirib bo’lmaydi. Turli tarixiy xildagi, turli mamlakatlar va qit’alardagi, bir 
mamlakatning o’zidagi davlat Yoki huquqiy tizimlar solishtirilishi mumkin. Biroq, ular 
ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning turli bosqichlariga oid bo’lsa - bunday qiyoslashlar biron 
ahamiyatga molik bo’lolmaydi. Muhimi bitta - haqiqatni topish uchun ob’yektning miqdoriy 
va sifat jihatlarini, uning nazariy va amaliy tavsifini tahlil yetish kerak. 
Huquqshunoslik, davlatshunoslik va yuridik amaliyotda qiyoslash metodining 
ahamiyati juda katta. Jumladan, qiyoslash asosi va natijasida davlat va huquq 
taraqqiyotining har bir keyingi bosqichi oldingisidan ilg’orroq bo’lib chiqqanligi fanga 
ma’lum bo’ldi. 
12
Қаранг: 
Каримов И.А. «O’zbekiston”: бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли. Т., ««O’zbekiston”», 1993, 
67-89-betлар.

---

13 
Faqat huquqiy materiallarni taqqoslash va natijalar olish yo’li bilangina huquqiy 
tizimni takomillashtirishning, qonunchilik ishlarini yaxshilash, qonuniylik va huquq-tartibotni 
mustahkamlashning aniq yo’llarinii belgilash mumkin. 
Huquqshunoslikda va yuridik amaliyotda qiyoslash metodining keng qo’llanishi 
huquqshunoslik fani tarkibida nisbatan mustaqil yo’nalish -