|
RЕLYATSION ALGЕBRA VA RЕLYATSION HISOBLASH ELЕMЕNTLARI
Ma’lumotlarni qayta ishlash uchun to‘plamlar nazariyasi ishlatiladi (birlashma, kesishma, farqlash, dekart ko‘paytma). Matematikadan ma’lumki, har qanday ma’lumotlarni tasvirlash ikki o‘lchovli maxsus turli bog‘lanishli — relyatsion jadvallar to‘plamiga keladi.
Relyatsion model ma’lumotlarining eng kichik birligi — bu model ma’lumotlar qiymati uchun alohida atomardir.
Bir xil turdagi atomar qiymatlar to‘plamiga domen deyiladi. Masalan, Reys nomeri domeni — butun musbat sonlar to‘plami. Domen ma’nosi quyidagilardan iborat. Agar ikki atribut qiymatlari bir domendan olingan bo‘lsa, unda bu ikkita ishlatiladigan atributlarni taqqoslash ma’nosi bor. Agar ikkita atribut qiymatlari har xil domenlardan olingan bo‘lsa, ularni taqqoslash ma’no bermaydi. Masalan, reys nomeri bilan chipta narxini solishtirish mumkinmi?
Munosabat D1,D2,..,Dn domenlarda (ularning bari har xil bo‘lishligi shart emas) sarlavha va tanadan iborat bo‘ladi.
Sarlavha A1,A2,..,An fiksirlangan atributlar to‘plamidan iborat bo‘lib, ular bilan, ya’ni Ai atributlar va ularni aniqlovchi Di domenlar orasida o‘zaro bir xil moslik mavjud.
Tana vaqt bo‘yicha o‘zgaruvchi kortejlar to‘plamidan iborat bo‘ladi. Bu yerda o‘z navbatida kortej juft atributlar qiymatlari (Ai:Vi), (i=1,2,..,n) iborat bo‘ladi.
Munosabat darajasi — bu uning atributlar soni. Munosabat darajasi bitta bo‘lsa unar deyiladi. Ikkita daraja bo‘lsa — binar deyiladi. Uch daraja bo‘lsa ternar va hokazo.
Kordinal son yoki munosabat quvvat — bu uning kortejlar soni. Kordinal munosabatlar soni vaqt bo‘yicha o‘zgaradi.
Munosabat — bu to‘plamlardir. To‘plam esa ta’rif bo‘yicha mos elementlarni o‘ziga olmaydi. Aytaylik, R munosabat A1, A2, ..,An atributlarga ega. Aytiladiki, R munosabat atributlar to‘plami K=(Ai,Aj,..,Ak) qachonki ikkita vaqtga bog‘liq bo‘lmagan shart bajarilsa kalit bo‘lishi mumkin.
Unikallik: ixtiyoriy berilgan vaqt momentida ikkita har xil kortejlar Ai,Aj,..,Ak lar uchun bir xil qiymatga ega emas.
Minimallik: Ai, Aj, .., Ak atributlarda birortasi unikallik buzulmasa K dan o‘chirilishi mumkin emas.
Ko‘pgina relyatsion MBBT foydalanuvchilar uchun quyidagi ekvivalent tushunchalarini ishlatish maqsadga muvofiqdir:
Munosabat — jadval (ayrim holda fayl); Kortej — qator (ayrim holda yozuv); Atribut — ustun, maydon.
Ko‘p hollarda “Yozuv” ni “Yozuv nusxasi” deb, “Maydon” esa “Maydon nomi va turi” deb qabul qilinadi.
Relyatsion ma’lumotlar bazasi — bu ma’lumotlarni o‘z ichiga oluvchi munosabatlar to‘plami va ular MB da saqlanadi. Foydalanuvchi bunday MBni jadvallar to‘plami deb qabul qilishi kerak:
1. Har bir jadval bir xil turdagi qatordan iborat bo‘lib, u unikal (yagona) nomga ega bo‘lishi kerak.
2. Har bir qator fiksirlangan maydonlar va qiymatlariga ega.
3. Jadval qatori bir-biri bilan kamida biror-bir qiymat bilan farq qiladi.
4. Jadval ustuni bir qiymatli nomga yuboriladi va ma’lumotlarning bir jinsli qiymatlari joylashtiriladi (sana, familiya, butun son yoki pul belgisi, yig‘indi).
5. Ma’lumotlar bazasida joylashgan ma’lumotlar aniq qiy- matlar ko‘rinishida tasvirlanadi va ma’lumotlarni tasvirlashning bunday usuli yagona bo‘lib hisoblanadi. Umuman olganda jad- vallarni bir-biri bilan bog‘lashning qaysidir maxsus “aloqa” vosi- tasi yoki ko‘rsatmasi yo‘q.
6. Jadval qatorlari va ustunlari bilan ish yuritganda ma’lu- motlarning qanday joylashishiga qaramasdan ular qayta ish- lanishi mumkin. Bunga ko‘proq jadvallarning nomi va ularning ustunlari soni imkon beradi.
Ma’lumotlarni saqlash uchun jadvallar sonini minimal- lashtirishga intilish MBni yangilashda har xil muammolarga olib kelishi mumkin. Ma’lumotlarning relyatsion modeli uchun relyatsion algebra — munosabat amalida ishlashga qulay vosita mavjud.
Relyatsion algebraning barcha amallarini bajaradigan ma’lumotlar ustida manipulyatsiya (ish olib boradigan) qiladigan tillar yaratilgan. Bu tillar orasida SQL (Structured Query Language — strukturalashtirilgan so‘rov tili) va QBE (Quere-By-Example — namuna bo‘yicha so‘rov) tillari eng ko‘p tarqalgan. Bu ikki til ham yuqori darajali til bo‘lib, ular yordamida foydalanuvchi kerakli ma’lumotlar bilan ish olib borishi mumkin.
Relyatsion algebraning ba’zi amallarini MySQL tilida bajarib ko’ramiz. Buning uchun atributlari bir xil bo’lgan ikkita “Meva” va “Sabzavot” nomli jadvallar yaratib olamiz.
Ushbu jadvallardagi ma’lumotlarni UNION operatoridan foydalangan holda birlashtirmiz. Buning uchun
SELECT * FROM Meva UNION SELECT * FROM Sabzavot;
so’rovini kiritamiz. Natija quyidagi bo’ladi:
UNION jadvallardagi takrorlanishlarni bartaraf etganligi bois, ikkala jadvalda ham mavjud bo’lgan “Pomidor” elementini bir marta chiqarilganligini ko’rish mumkin. Agarda ikki jadvalning elementlari bir xil bo’lishiga qaramasdan to’liq chiqarilishini istasak, UNION ALL operatoridan foydalanamiz.
Ikki jadvaldagi miqdor jihatidan teng bo’lgan mahsulotlarni chiqarish uchun INNER JOIN operatoridan foydalanish mumkin:
Xulosa qilib aytganda, relyatsion algebraning asosiy tadbiqi relyatsion ma’lumotlar bazasiga nazariy asos bo’lib xizmat qilishdir. Ya’ni, algebraik tuzilmalardan foydalangan holda ma’lumotlar bazasini modellashtirish va uning ustida so’rovlar tashkil etish ishlari olib boriladi.
FOYDALANILGAN MANBALAR:
Sh. Nazirov, A. Ne’matov, R. Qobulov, N. Mardonova. MA’LUMOTLAR BAZASI. 2007-y.
X. Zaynidinov, J. Usmonov, Sh. Redjepov, I. Yusupov. Ma’lumotlar bazasi. 2020-y.
https://en.wikipedia.org/wiki/Relational_algebra
Do'stlaringiz bilan baham: |
