O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus kasb-hunar ta’limi marakazi

Markaziy buzilishlar: markaziy nerv tizimini u yoki bu qismlarining buzilishi, zararlanishi natijasida kelib chiqadi. Markaziy xarakterdagi organiq nutq buzilishlariga: alaliya, afaziya, dizartriya nutq kamchiliklari kiradi.
Periferik buzilishlar: artikulyasion apparatning noto’g’ri to’zilishi yoki buzilishi va pereferik nerv artikulyasion organlar inervasiyasining buzilishidan kelib chiqadi. Pereferik xarakterdagi organiq nutq buzilishlariga: rinolaliya, prognatiya, progeniya kiradi.
Funksional buzilishlar — bunda nutq jarayonida ishtirok etadigan a’zolar to’zilishida xech qanday uzgarishlar bulmaydi. Funksional xarakterdagi nutq buzilishlariga — dislaliya, duduqlanish kabi nutq nuksonlari kiradi. Rivojlanishida kamchiliklar bulgan bolalarni erta aniqlash va logopedik yordam berish nutq kamchiliklarining oldini olish va maktabga nutqiy jihatdan tayyorlashdir. Nutqiy rivojlanishdagi nuksonlarning oldini olishda tugilish vaqtida shikastlangan bolalarni dispanserizasiyasi muxim rol o’ynaydi.
Xulosa qilib aytganda, nutq kamchiliklarni barvaqt aniqlash, ularni maxsus ta’limga jalb etish, - xar tomonlama rivojlantirish, insonparvarlik, fidoyilik ruxida tarbiyalash, ukitish, kasbga yunaltirish, va soglomlashtirish, xayotga tayyorlash va normal rivojlangan insonlar jamiyatiga moslashtirish amaliy logopediyani vazifalariga kiradi.

2. 
   Nutq buzilishlarining ijtimoiy sabablari
   

Defekt - nuqson , kamchilik. Demensiya - bolaning xayot davomida turli bosh miya kasalliklari natijasida bilish jarayonining pasayishi.Yekspressiv nutq - (yexxressio -ifodalash so'zidan) - fikirni o'zgalarga bayon yetish.Yekspressiv nutq - (yexxressio -ifodalash so'zidan) - fikirni o'zgalarga bayon yetish.Yekzogen tashki. Yendogen-genetik
Bolalarda nutq buzilishini yuzaga keltiruvchi sabablar ichida tashki (ekzogen) va ichki (endogen) omillar, shuningdek, atrof-muxitning tashki sharoitlari kiradi. Nutqiy nuksonning turli sabablarini kurib chikishda evolyusion-dinamik yondoshiladi. Bu nuksonning yuzaga kelish jarayonini taxlil qilishdan, nuksonli rivojlanishining umumiy konuniyatlarini va xar bir yosh davrida nutqning rivojlanish konuniyatlarini hisobga olishdan iboratdir (Abu Ali Ibn Sino, I.M.Sechenov, L.V.Vugotskiy).
Psixik (shu bilan birga nutqiy) jarayonlarning shakllanishida biologik va ijtimoiy jarayonlarning birligi prinsipi nutqiy tizimning rivojlanishiga — nutqiy muxit, muomala, emosional aloqa va boshqa omillarning ta’sirini aniqlash imkonini beradi. Eshitishi normal bulgan bolaning kar-sokov ota-ona kulida tarbiyalanuvchi, surunkali kasal bo’lib tez-tez kasalxonalarda davolanuvchi bolalarda nutqning rivojlanmay kolishi, oilada uzok vaqt davom etuvchi ruhiy shikastlanish va ikki tillik bolada duduqlanishning yuzaga kelishiga sabab bo’lishi nutqiy muxitning nutq rivojlanishiga salbiy ta’sir ko’rsatishiga misol bo’ladi.
Bolalardagi nutqiy nuksonlarning asosiy sabablari:

1. 
   Ekologik sabablar: ichki va tashki radiasiya; ishlab chiqarishning, kishlok xujaligining avtotransportning; xarbiy poligonning zararli ta’sirlari; ozik-ovkat va suv ta’minotining sifatsizligi.
   
2. 
   Tibbiy-ijtimoiy sabablar: er-xotin karindosh bo’lishi; ota- onaning rivojlanishidagi orkada kolishlari; jaroxatlar (jismoniy va ruhiy); ota-onalarning surunkali kasalliklari; zararli odatlar (ichkilikbozlik, nashavandlik, toksomoniya, kashandalik); onaning surunkali ogir anamnezi: oilani noto’g’ri rejalashtirish yo’llari, abortlar, onaning ginekologik kasalliklari, erta va kech tuguriklar (birinchi xomilaning 16 yoshdan oldin va 40 yoshdan keyin bo’lishi); tugurukdan oldingi jaroxatlar; bolalarda somatik kasalliklar; bakterial-virusli infeksiyalar; ona va bolaning tulik oziklanmasligi; oilaga tibbiy, tashxis va korreksion yordamning uz vaqtida berilmasligi
   
3. 
   Ruhiy-pedagogik sabablar: ommaviy va majmuali deprivasiyasi; ota-onalar tomonidan diqqat-e’tiborning sustligi; bolalarga nisbatan kattikkullik; oila va axoli intellektual saviyasining pastligi; oilaning tuliksizligi; fojeali vaziyat (ekologik, ijtimoiy, iktisodiy); ruhiy-pedagogik tashxis va korreksiyaning sifati, xajmi va xozirgi zamon talablariga javob bermasligi.
   

Impressiv nutq (lat.impressia - tassurot so'zidan)-o'zgalar nutqini idrok qilish, tushunishga asoalangan nutq turi. Impressiv nutq (lat.impressia - tassurot so'zidan)-o'zgalar nutqini idrok qilish, tushunishga asoalangan nutq turi. Infantelizm- organizmning usishdan to’xtab kolishi. Intelekt - (lat. intellektus - tushunish ,tushuncha so' zidan)- insonning umuman bilish faoliyati; uning fikirlash kobilyati, taffakuri, akli.

2. 
   BOB Bolalar serebral falajida olib boriladigan logopedik ishlarning o’ziga xos psixologik xarakteristikasi
   

1. 
   Korreksiyalash tabdirlarni o’tkazishda qo’llaniladigan prinsiplar
   

Nogironlikni oldini olish maqsadlarining ijobiy xal kilinishi nogironlarning ijtimoiy tiklash buyicha Davlat dasturini ishlab chikish va xayotga tadbik qilish bilan chambarchas boglikdir.
1 dekabr 1993 yilda 153 mamlakat bola xukuklari xavddagi konvensiyani ratifikasiya qilish yo’li bilan, uzlarining bolalar kelajagini muxofaza qilishga tayyor yekanligini namoish yetdilar. Bola xukuklari xavddagi Konvensiya - bu butun jaxon bolalariga xos bulgan bolar xukuklari xavddagi Birlashgan Millatlar Tashkilotining shartnomasidir. Konvensiya - bola xukuklari xavddagi universal rasmiy Kodeksdir. Konvensiyada bolalar xukuklari turt toifaga ajratib berilgan bo’lib, ular 54 moddani uz ichiga kamrab olgan.

1. 
   yashay olish xukuki: bola talablarini kondirish va xayotiy xukularni o’zida mujassam yetish kabi asosiy shartlarni hamda tibbiy xizmatdan foydalana olish, ovkatlanish, boshpanaga yega bo’lish kabi adolatli, xayotiy me’yorlarni uz ichiga oladi.
   
2. 
   rivojlana olish xukuki: bolarning uz kobiliyatlarini kengnrok rivojlantirishga yerishishlari uchun zarurdir. Bunga misol qilib, bilim olish, uyin, xordik chiqarish, madaniy faoliyatlar, axborot olish va vijdoniy poklik kabi xukuklarini olish mumkin .
   
3. 
   bolalar zuravonlik va yekspulatasiya kilinishdan ximoyalangan bo’lishlari shart. Bu borada kuyidagi muammolarga ya’ni: kochok bolalar muammosi, adliya tizimidagi zuravonliklar, bolalarni kurolli nizolarga jalb yetish muammolariga, bolalalar mexnatiga; balogat yoshiga yetmaganlarni seksual yekspluatasiya qilish va usmirlarning giyoxvand moddalarni iste’mol qilish muammolariga alohida ye’tibor bo’lishi kerak.
   
4. 
   Ishtirok yetish xukuki: bolani jamiyat va mamlakat xayotida faol ishtirok yetishga chorlaydi. Bu toifa bolalarning xayotiga taallukli bulgan muammolar buyicha jaxonshimul yigilish va tadbirlarda ishtirok yetish xukukini va uz fikr-muloxazalarini aytishda yerkin bo’lish kabi xukuklarni belgilaydi. Bolalar ulgayib borishlari davomida jamiyat xayotida faol ishtirok yetishlari uchun barcha paydo buluvchi imkoniyatlarning hammasiga yega bo’lib borishlari , hamda xayotity muxim yechimlarning mas’uliyatini xis kilgan xolda ularni uz zimmalariga olishga tayyor bo’lishlari kerak.
   

1. 
   Konvensiyada kursatilishicha bolaning xukuklarini ximoya kilgan xolda uning ukish uchun xukukini amalga oshirish, bunda bolaning shaxs sifatida akliy va jismoniy layotkatini rivojlantirish va bolaning shaxsiy xususiyatlarini saklab kolishga intilish.
   
2. 
   Korreksion rivojlantiruvchi mashgulotlarga hamma, bolalarni, shular qatorida eng ogir kamchiliklari bor bolalarni ham safarbar qilish, bunda ularning xar biri uchun individual rivojlantiruvchi va korreksiyalovchi dastur to’zish.
   
3. 
   Bolaning yutuk va kamchiliklarini boshqa bolalar bilan takkoslash mumkin emas, faqat uning o’zini oldin qanday bulgani bilangina solishtirish mumkin.
   
4. 
   Bola uchun psixologik xavfsiz, yaxshi muxit yaratish, uning qiyinchiliklari va rivojlanish muammolarini tushunish.
   
5. 
   Bolaning uzgarishini baxolagan xolda uning keyingi rivojlanishidagi imkoniyatlarini tasavvur qilish.
   
6. 
   Tibbiy tashxisni chukur tushunish asosida, bolalarni xayotga ishtiyok bilan karash ruxida undagi shaxsiy ijobiy xususiyatlariga tayangan xolda pedagogik ma’lumotni aniqlash.
   
7. 
   Hamma bolalarga va ayniksa jismonan kuchsiz, oson xayajonga tushadigan bolalarga osoyishta, bir me’yorda mexribon bo’lish.
   
8. 
   Xar bir bola uchun shifokor bilan birga akliy va jismoniy faoliyatni bir me’yorda uyushtirgan xolda bolaning charchab kolishining oldini olish maqsadida dastur to’zish.
   
9. 
   Diqqat pasayishi, harakat yo’nalishlarining yomonlashuvi bilan birga uykuning buzilishi ham charchokning belgisi ekanligini yodda tutish. Bola charchaganida uxlay olmasligi yoki aksincha ya’ni tez uxlashi, lekin tez orada uygonib kechasi bilan uxlay olmasligi mumkin. Bolaning asabi buzilishi, achchiklanishi, yiglokilik kuzatiladi.
   
10. 
    Xar bir bolani aniq kun tartibiga urgatish mumkin. Bolaning faoliyati aniq tartib asosida to’zilgan bo’lishi kerak.
    
11. 
    Bola bilan ishlayotgan xar bir mutaxassis kasbiy etikaga rioya qilishi kerak. Xar bir bolaning tashxisi xakdagi ma’lumot kasbiy sir bo’lib kolishi lozim.
    
12. 
    Korreksion rivojlantiruvchi ukish va tarbiya davomida bolaning ijobiy tomonlarini, uning shaxsiy layokati, kobiliyati va kizikishlarini kuchaytirish muximdir.
    
13. 
    Xar bir bola uchun dinamik individual dastur to’zish kerak.
    
14. 
    Akliy va jismoniy rivojlanishni bolaning ruhiy xolati: xursand bo’lishi, tinchligi, o’zini bush kuyitttga. tayangan xolda me’yoriga yetkazish.
    
15. 
    Sekin-asta, lekin doimiy bolani o’zining ishlarini baxolashga safarbar qilish lozim.
    
16. 
    Xar bir topshirikni bajarganda unga ijodiy va ixtiyoriy yondoshish, hosil bulgan harakat usulini uxshash usullarga utkazishni bolaga sabr va tokat bilan urgatish kerak.
    

2. 
   Imkoniyati cheklangan bolalar bilan korreksion ishlarni tashkil etishda oilaning roli.
   

Uzbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 1995-yil 11- noyabrdagi 433-son karori bilan nogironlar ijtimoiy tiklanishining 1996- 2000 yilgacha muljallangan Davlat dasturi kabul kilindi, ayni vaqtda shu maqsad bilan “Soglom avlod” , “Ulugbek”, “ Bolalik”, “Yekosan” va shu kabi jamgarmalar tashkil yetildi.
“Oila” ilmiy amaliy markazi uz dasturlarini ishlab chikdi. Uning maqsadi nogiron bolalarning ota-onalariga va ularning farzandlariga ilmiy amaliy yordam ko’rsatishni uz dasturiga kiritdi.
Bular kuyidagilardan iborat:

• 
  muxtoj oilalarni kullab kuvvatlash, ya’ni ota - onalarning bolalar oldidagi asosiy majburiyatlarini amalga oshirishda yordam berish;
  
• 
  bolalarga gaxurlik kiluvchi ommaviy tadbirlarni yana ham samarali utkazish ishlarini amalga oshirish;
  
• 
  bolalar imkoniyatlarini samarali va muvoffakiyatli rivojlantirish maqsadida dasturlar , tavsiyalar , kullanmalar yaratish;
  
• 
  bolalarni ta’minlash tizimida iktisodiy uzgarishlarni aniqlash buyicha boshqaruv tashkilotlar bilan ishlash.
  

Korreksion ta’sir etish faqat bolaga emas uning oilasiga ham yaxshi ta’sir etishi kerak. Bu ayniksa bemor bola bor oilalardagi muxit bolaning davolanishi samarasiz bulayotganini yoki natijasi kamligini kurishganda psixologik ziddiyat kelib chikishi mumkinligini hisobga olish juda muxim ekanligini bilamiz. Agarda oilaning, ayniksa bemor bolaga karayotgan onaning urni pasayganda oilaviy psixologik ziddiyat yanada chukurlashishi mumkin.
Bunday xollarda doimiy oilaviy psixoterapiya utkazish lozim, uning asosiy bo’limlaridan biri onani korreksion usullarni kullashga urgatish va uni psixoterapevt nazorati ostida bemor bolasi bilan ishlashga, keyinchalik esa yordamchi sifatida boshqa bolalar bilan ham ishlatish mumkin.
Bemor bolani to’g’ri tarbiya qilishda karindoshlarning uning axvoliga bulgan munosabati yaxshi bo’lishi kerak. Shuning uchun bunday bolasi bor ota- onalar mutaxassislarning malakali yordamiga, atrofdagilarning yordamiga muxtoj bo’lishadi.
Soglom, ayniksa bemor bolaning rivojlanishi uchun bolaning ona bilan mulokoti juda muxim, bunda bolada ruhiy-kommunikativ xulk rivojlanadi, bu esa uz navbatida bolaning keyingi ruhiy rivojlanishini belgilaydi.
Kasal bola tugilganida ona stress (kuchli ruhiy zurikish) xolatiga tushishi natijasida bola bilan bulgan mulokoti me’yorda bulmasligi mumkin. Bunday ona kamgap, kam kuladigan bola bilan munosabati bir tekisda yaxshi bulmaydi.
Bunday sharoitda davolash-pedagogika tadbirlarini olib borish qiyin, bundan tashqari bolada ikkilamchi asabiy reaksiyalar shakllanadi va rivojlanishda koloklik yuz beradi, ayniksa nutqning rivojlanishi susayadi.
Ota-onalar uzlarining kaygusiga kushilib olmay, aksincha pedagoglarning yaxshi yordamchilari va jamiyatning faol ishtirokchilari bo’lib, sekin-asta atrof-muxitga farzandlarini ham urgatib borishlari kerak. Bola o’zining boshqacha ekanligi va kamchiligi borligini sezdirmaslik juda muxim.
Ona esa o’zini aybdor deb kolmasdan o’zining kurkamligini, odamshinavandaligini yukotmasligi, kizikishlari, dustlarini asrab kolishi kerak. Boshqa aka-singillarning ham xukukulari poymol kilinmasligi zarur. Ko’p xollarda soglom bolaga bunday oilalarda kam e’tibor beriladi, kasal ukasiga yonbosishini, shikoyat kilmaslikni talab qilishadi. Bularning hammasi soglom bolaning bemor bolaning shaxs sifatida shakllanishida yomon aks etishi va oilaning psixologik iklimining buzilishiga olib kelishi mumkin.
Ota-onalar arzimagan narsalar uchun kasal bolaga bakirmasligi, noxak jazolashligi, undan tashqari soglom aka yoki opalarini misol qilishlari mumkin emas.
Kamchiligi bor bolani tarbiyalashda unda uz-o’ziga xizmat qilishni urgatish va shu orqali uni oila xayotiga jalb qilish kerak.
Kasal bolaning ota-onasi oilada davolash pedagogikaning mutaxassisi bo’lib kolmay, psixoterapevt ham bo’lishlari kerak.
Oilada normal psixologik sharoit bo’lishi uchun ota-onalar kengashi yordam beradi. Xozirgi vaqtda dunyoda shular qatorida bizda ham bunday kengashi kengayib bormokda.
Davolash — pedagogikasi va korreksion ishlarni bola bilan olib borish juda qiyin ish. Bolaning deffekti (nuksoni) qanday bo’lishidan kat’iy nazar unga hamma oddiy, tabiiy munosabatda bo’lishlari kerak.
Shunday qilib davolash — pedagogikasi va korreksion ishlarni olib borish muvaffakiyatli bo’lishi uchun pedagog — defektolog, logoped, shifokor, psixolog va ota —ona birgalikda ishlashlari lozim.
Davolash — pedagogik tadbirlarning asosiy qismi erta tiklash va rivojlantirish ishlaridir. Maxsus davolash ishlarini erta kullash nerv, bugin va suyak sistemalarining uzgarishini oldini olishi mumkin.

3. 
   Bolalar miya falajlanishida olib boriladigan korreksion ishlar.
   

Jamiyatimiz oldida turgan dolzarb vazifalardan biri buyuk Vatanimizning kelajagini yaratuvchi yosh avlodni xar tomonlama barkamol insonlarni tarbiyalashdir. Bu ishni amalga oshirishda, ya’ni soglom avlodni shakllantirish ishlarida oila asosiy urinni yegallaydi.Bugungi kunda xar bir oila bolaning unga bitilgan soglom tarbiya yertangi kun yaratuvchisini soglom bo’lib yetishishini ta’minlaydi.
“Soglom avlod uchun”, “Oila kodeksi”, “Ta’lim” to’g’risidagi kabul kilingan karorlar va dasturlar nogironlikni oldini olish ularning muxitini yaxshilash, ilk bor nogironlikni aniqlash, saralash, maxsus ta’lim-tarbiya berish va korreksion-pedagogik ishlar orqali korreksiyalash, kasbga yunaltirish, jismoniy tarbiyalash, nogironlar bilan ishlash uchun kadrlar tayyorlash masalalari yoritilgan.
Respublikamizda kabul kilingan “Bolalik ” nogironligi masalalari, ularga gamxurlik qilish, xayotga moslashtirish ishlarini tashkil yetish konsepsiyasi umumjaxon tajribalariga asoslangan xolda ishlab chikilgan bo’lib, nuksonni bartaraf yetishni faollashtirishning kuyidagi dolzarb muammolarini xal yetishni va amalga oshirishni maqsad qilib kuyadi.
Uzbekistonda maxsus ta’lim tizimi umuminsoniy kadriyatlarga asoslanib, sivilizasiya yutuklaridan foydalangan xolda rivojlanib borishni talab etadi.
BMF bolalarda kompleksli davolash — pedagogik ishlar kancha erta boshlansa nutq motorikasining rivojlanishi shuncha yaxshi kechadi. Korreksion ishlar bolaning yoshi va kasallik shakliga karab olib boriladi.
Ruhiy rivojlanishni rejalashtirish 1 yoshgacha bulgan davrda bolaning kuriit, eshitish va sezish kabi xususiyatlarini shakllantirishga yunaltirilgan bo’ladi. Bola xayotining birinchi onlaridayok harakat kunikmalaridan tashqari sezgi kunikmalari ham rivojlantiriladi. Ertarok kul bilan ushlab harakatlar qilishni tarbiya kilinadi. Shu maqsadda bolaning kuliga turli uyinchoklar tutkaziladi.
Sezgi nuktalari shyotka bilan ukalanadi. Bunda bilaklar va barmok uchlari xar xil kattiklikdagi shyotka bilan ukalanadi.
Uyin faoliyati davomida kattalar yordamida tormozlanish va yengillashtirish metodlari orqali sensor — motorik xulk va tovush reaksiyalari yaxshilanadi. Bunda patologik (nuksonli) harakatlar ruy berishi mumkin, shuning uchun bolaning boshi, tanasi va kul-oyoklari maxsus kurilmalar orqali ushlab turiladi, buning natijasida artikulyasion apparat, kurish-motorik harakatlar yengillashadi.

1. 
   yoshdan 3 yoshgacha bulgan davrda bolani buyumlardan foydalanishga va atrofdagilar bilan mulokot qilishga urgatiladi.
   

Buyum-amaliy faoliyati davomida kattalar yordamida suz, buyum va harakat uzaro boglanadi. Bolaga buyumlarni nomini aytishni, nima uchun kerakligi tushuntiriladi, ular bilan qanday harakat qilish ham tushuntiriladi. «Iltimos» so’zi bilan murojaat qilishga urgatiladi.
Sensor funksiyalarni mashk kildirish uchun turli xil predmetlardan, ya’ni xar xil shakl, rang, uzunlikdagi masalan, doirachalar, yuzasi turli xil gadir-budur buyumlardan foydalaniladi.
Bolani turli buyumlarni masalan: juft rasmlarni, geometrik figuralar, xar xil uyinchoklar, matryoshkalarni takkoslashga urgatiladi.
Bolaning harakatlari kattalar orqali kuzatiladi va lozim bulsa yordam berib boriladi.
B.M.Fda konduktiv tarbiya
Konduktiv tarbiya va ukitish davolash — pedagogik ta’sir orqali ichki nutq, harakatni esa ritm orqali tashkil qilishni uz ichiga oladi.
Shu maqsadda bola 1dan 5gacha sanab bir xildagi mashklar (ya’ni tepaga

• 
  pastga va boshqalar)ni bajaradi.
  

Suz bilan kursatma berilganda bola ularni eslab koladi.
Kursatma berilganda harakatni ham kursatib, ularni bajarishda bolaga yordam berish kerak. Masalan: «chapaklar» — «karsaklar», «xayr», «qanday katta ekanligingni kursat» va boshqalarni tushuntiriladi. Kattalar va bola urtasida xissiy-ijobiy mulokot sodir bo’ladi.
Erta logopedik ish
BMFda nutq buzilishlarining turli xil shakllari kuzatiladi. Dizartriyada nutq va skelet motorikasi buziladi. Bola uz kul-oyoklari va artikulyasiya a’zolarini yaxshi xis kila olmaydi. Buning natijasida dispraksiya hosil bo’ladi.
BMF bolalar bilan logopedik ish olib borilganda ogizda artikulyasion dispraksiya sodir bo’lishining oldini olish kerak, chunki bu xolat harakat yo’nalishlarining, hamda tovush talaffuzining buzilishiga olib keladi. Artikulyasiyani yaxshilash uchun oyna oldida xar xil mashklar bajariladi. Bu mashklar avval kuzni ochgan xolda, keyin esa yumgan xolda bajariladi.
Bunday ishlarning olib borilishi juda muxim, chunki aks xolda nutq leksika jihatidan rivojlanmay koladi.
Logopedik ishlarni kul funksiyalari bilan birgalikda olib borish zarur.
Tovush talaffuzi buzilishlari BMFda turli dizartriya shakllarida namoyon bo’ladi. Logopedik faoliyat ham dizartriya shakliga karab olib boriladi.
Psevdobulbar dizartriyada BMF bolalarda nutqiy va skelet muskullarining tonusini pasaytirish lozim, bunda logopedik ish uchun o’ziga xos poza va xolatlarni tanlash kerak.
Ekstrapiramilar dizartriyada muskul tonusining kutarilishi doimiy emas. Lekin karlik ko’pincha shu turda uchraydi.
Dizartriyaning hamma turida kuyidagi yo’nalish buyicha ish olib boriladi (massaj va gimnastika).

1. 
   Dizartriyaning turi va bolaning yoshi aniqlanadi;
   
2. 
   Nutq kommunikasiyasini rivojlantirish;
   
3. 
   Kasallikni yengishga bulgan intilish kuchli bo’lishi lozim;
   
4. 
   Eshitish va tovushni to’g’ri kabul qilishni kuchaytirish.
   

Dizartriyada logopedik ish bosqichma-bosqich bajariladi.
Birinchi bosqich-tayyorlov bosqichi.
Asosiy maqsadlar artikulyasion apparatni tayyorlash. Bolada erta yoshdayok mulokot qilishga. kizikishni tarbiyalash zarur.
Bu bosqichda sensor funksiyalarni rivojlantirish juda _mux_im. Metod va usullar bolaning nutq rivojlanganligi, yoshi va dizartriya turiga karab belgilanadi. Logopedik ish davolovchi ta’sir, fiziodavolash, davolovchi jismoniy tarbiya va massaj bilan birgalikda olib boriladi. Ikkinchi bosqich —ilk kommunikativ talaffuz kunikmalarining shakllanishi. Asosiy maqsad: nutqiy suzlashish va tovush taxlilini rivojlantirish. Artikulyasion buzilishlarni to’g’rilash buyicha ish olib boriladi: artikulyasion apparat muskullarni bushashtirish, ogiz harakatining nazorati, to’g’ri nafas olishni o’rganish, tovushni rivojlantirish, artikulyasion harakatlarni rivojlantirish. Keyin yuzni bushashtiruvchi massaj kilinadi. Harakatlar peshona urtasidan barmok uchlari bilan yengil silash bilan bajariladi.
Xozirgi kunda k’oplab rivojlangan mamlakatlarning inklyo’ziv ta’lim soxasida yerishgan yutuklari va amaliy ishlar haqida makolalar yoritilmokda. Yosh bolalar rivojidagi jismoniy va ruhiy nuksonlarning turlariga va zaifliklarining kay darajadaligini inobatga olib turli mamlakatlarda kullanilayotgan amaliy choralar ularni integrasiyalash va jismoniy tiklashda muxim omil bulmokda.
Respublikamizda esa ushbu muammoga Davlat nuqtai nazaridan katta ye’tibor berilib, YUNESKO tashkiloti hamkorligida bosqichma-bosqich tatbik yetilayotgan inklyo’ziv ta’lim amaliy dasturi kullanilmokda. Ushbu tavsiyada miya falaji bor bulgan bolalarni ijtimoiy tiklash va integrasiyalashda davolovchi jismoniy tarbiyaning alohida ahamiyati borligi haqida suz boradi. Ma’lumki, harakat buzilishlarini urta va tizimli tarzda bartaraf yetish-davolash pedagogik tadbirlar majmuasi bilan birgalikda amalgam oshiriladi. Shuningdek, bolalar bosh miya faoliyatining kompensator imkoniyatlarini aniqlash va ko’plab murakkab nuksonlarni bartaraf yetish va oldini olishga imkon yaratadi. Ushbu jarayonda jismoniy tarbiya alohida urin tutadi.
Bosh miya falaji bor bolalar bilan olib boriladigan jismoniy tarbiya ishlarining asosiy vazifasi harakatlarni rivojlantirish va me’yorlashtirishdir. Shuning uchun, bolaning harakat funksiyalarini rivojlantirishda avvalo tananing barcha a’zolarining xolatini nazorat qilish zarur. Bosh miya falaji bor bola tetiklik vaqtida 20 dakikadan ortik bir xil xolatda kolishi mumkin yemas. Bola uzok vaqt davomida boshini osiltirib, oyoklarini bukib, yigib, yelkalarini kiyshaytirib utirishlari mumkin yemas. Kun davomida bolani bir necha marotaba koringa, kul, oyok, yelka va boshini yegib mashk kildirish tavsiya yetiladi.
Bosh miya falaji bor bolalarda ixtiyoriy harakat ilk malakalarini shakllantirish maqsadida katta plyaj koptoklari, turli tutkuchli dastak, yostikchalar kabi maxsus moslamalardan foydalanish lozim.
Bosh miya falaji bor bolalarning harakatlarini rivojlantirishda davolovchi gimnastika yetakchi urin tutadi. Serebral falajda harakat buzilishlarining o’ziga xosligini inobatga olib, davolovchi gimnastika kuyidagi asosiy vazifalarni xal yetadi:

• 
  Boshning fazoda va tanaga nisbatan munosabatining to’g’ri nazoratini ta’minlash, postual mexanizmini, muvozanatni, va tanani to’g’rilashni rivojlantirish;
  
• 
  Kul faoliyati va predmetli-manipulyativ faoliyatni rivojlantirish;
  
• 
  Kuruv motor koordinasiyasini rivojlantirish;
  
• 
  Tana a’zolarining nomutanosibligi va noto’g’ri xolatini bartaraf yetish;
  
• 
  Ikkilsmchi harakat stereotiplarining shakllanishini bartarf yetish.
  

Davolovchi badan tarbiya Bosh miya falaji bor bolalarda harakat
sezgilarini yuzaga keltiradi. Bundan tashqari, badan tarbiya jarayonida kul- oyok xolatlari me’yorlashadi, mushaklar tonusi pasayadi, zuraytiruvchi harakatlar kamayadi yoki bartaraf yetiladi. Buning natijasida bola xolatini va harakatlarini to’g’ri xi seta boshlaydi. Davolovchi mashklarning bajarilishida kuruv (mashklar kuzgu oldida bajariladi), taktil (kul- oyoklarni silash, turli matolar bilan uralgan tekislikda kul-oyoklarni tayantirish, va boshqa (ochik, yopik kuz mashklar) sezgilari shakllanadi.
Ovoz va nutq stimullaridan mashklar davomida keng foydalaniladi. Ko’pgina mashklarni, ayniksa zuriktirish harakatlari bilan boglik mashklarni musika sadolari ostida bajarishlari yaxshi samara beradi. Aniq nutqiy yuriknoma bolalarning ruhiy faoliyatini me’yorlashtirib, maqsad intilishni rivojlantiradi, nutqiy tushunishni yaxshilaydi, lugatni boyitadi.
Shu tarzda bolada harakat analizatori bilan turli aloqalar shakllanadi, bu esa ruhiy rivojlanishining mixim omili sanaladi.
Xozirgi kunda yosh avlodning benukson rivojlanishida ayniksa umurtka, tos suyaklari va oyok-kulni to’g’ri shakllantirishda so’zish mashklariga alohida ye’tibor karatilmokda. So’zish Bosh miya falaji bor bolaga ham tavsiya yetiladi, bu jarayonda harakat-tayanch apparati va bolaning mustaxkam bulmagan umurtkasiga nisbatan tana ogirligining bosimi kamayadi, oyoklarning tayanch kuchining shakllanishi va mustaxkamlashi uchun makbul sharoit yaratiladi. Oyokning tayanchsiz xolatidagi dinamik tarzda ishlatilishi esa tovonni to’g’ri rivojlanishiga yordam beradi va yassi oyoklikning oldini oladi. Tutkanoklar kuzatiladigan bolalarga so’zish ta’kiklanadi.
Bosh miya falaji bor bolalarda harakatlarni me’yorlash va rivojlantirishda gidrokinezoterapiya-suvda jismoniy mashklarni utkazish alohida urin tutadi. Ayniksa, faol harakatlarni shakllanishining boshlangich davrida, suvda olib boriladigan davolovchi jismoniy tarbiya mashklari yaxshi samara beradi. Suv muolajalari yordamida kuzglish va tormozlanish jarayonlari me’yorlashadi, mushaklar tonusi pasayadi. Tana a’zolari va tukimalarining kon aylanishi yaxshilanadi.
Bosh miya falaji bor bolalar harakatlarini rivojlanishi uchun davolovchi ukalashdan keng foydalaniladi. Ukalash ta’sirida teridan asab yo’llari orqali impulslar tuplami markaziy asab tizimiga boradi. Bola kancha yosh bulsa uning asab-ruhiy faoliyatini rivojlantirish uchun taktil kuzgatuvchi shunchalik katta urin tutadi. Ukalash bola organizmiga xar tomonlama ta’sir yetadi. Ukalash natijasida asab tizimi faoliyati me’yorlashadi, limfa okimi tezlashadi, shu tarika tukimalarni moddalar almashinuvi maxsulotlaridan tez va sifatli tozalashiga yordam beradi, mushaklar dam oladi, kon aylanishi yaxshilanadi, atrofiyani sekinlashtiradi. Ukalash usullari serebral falajning shakli va alohida mushaklar guruxining xolatiga kora tanlanadi.
Bosh miya falaji bor bolalar shamollash va infeksion kasalliklariga juda beriluvchan, ayniksa, yukori nafas yo’llari kasalliklariga tez chalinadilar. Bu xolatlar markaziy nerv tizimi zararlanishi bilan boglik organizm retivligining umumiy pasayishi va yukori nafas yo’llarining tez- tez shamollashi bilan boglik.
Falaj bolalarning sogligini mustaxkamlash uchun ularni yerta yoshdan boshlab chiniktirish lozim. Chiniktirish usullari kasallikning darajasi, bolaning yoshi, o’ziga xos xususiyatlariga ko’ra tanlanadi.
Bosh miya falaji bor bilan tugilgan bola xayotining birinchi yilida chiniktirish tadbirlari alohida kunda utkaziladi, keyinchalik esa bu tadbirlar kundalik parvarish jarayonida amalga oshiriladi.
Bosh miya falaji bor bolalarni jismoniy tarbiyalash xuddi soglom bolalar kabi harakat funksiyalarining bosqichma bosqich shakllanishining nazariy konsepsiyasiga asoslanadi. Jismoniy tarbiya jarayonida bolaning yoshi harakat kamchiliklarining sifat xususiyatlari bilan birgalikda bolaning ruhiy xususiyatlari matorikasi rivojlanish darajasi ham inobatga olinadi.
Ushbu tavsiyalar nixoyasida shuni ta’kidlab utmokchimizki, rivojlanishida nuksoni bulgan bolalarga ijtimoiy tiklash va integrasiyalashda shifokor, jismoniy tarbiya ukituvchilari va ota- onalardan yukori malaka va fidokorlik talab yetiladi.
Xar bir mamlakatda amalga oshiriladigan ta’lim-tarbiya tizimi negizida muayyan maqsadlar yotadi. Istiklol vazifalari esa bugungi kunda ta’lim-tarbiya tizimi mazmunini yangilashni talab etadi. Bu esa ijtimoiy tarbiya bilan oilaviy tarbiyani mazmunan uzviy boglash zaruratini keltirib chikaradi. Maxsus korreksion pedagogika umumiy pedagogikaning tarkibiy qismi bulganligi uchun, bu vazifalar ushbu soxaning ham ustuvor vazifalariga aylandiki, ularning amalga oshirilishi maxsus pedagogikani oilaviy tarbiya va ijtimoiy tarbiya bilan uzviy boglashning yangi usul va yo’llarini izlab topish, bu yo’lda ilmiy-amaliy izlanishlar olib borishni takozo etadi. Davlat va jamiyat tarakkiyoti, uning istikboli shu davlat, shu mamlakatda yashovchi fukarolarning jismonan bakuvvat va soglom bo’lishi bilan belgilanadi. Yaxshi orzu-umidlar bilan kutilayotgan farzandning nosoglom, nogiron tugilishi zsa xar qanday oila uchun fojeadir.
Sunggi yillarda xayotimizga kirib kelgan ijtimoiy, siyosiy, iktisodiy, ekologik soxalarga oid keskin va ziddiyatli uzgarishlar uni tubdan uzgartirib yubordi. Mavzuimiz maqsadi bulgan jismoniy va ruhiy nuksonga ega bultan bolalarning ko’payishiga ham olib kelayotganini aytib utmokchimiz. BMT ma’lumotlariga ko’ra dunyo" mikyosida nogiron bolalar kursatgichi 450 millionga yakin. YuNESKO ma’lumotlariga karaganda esa, ular orasida alohida yordamga muxtoj bolalar hammasi bo’lib 200 million atrofida ekan.
Xozirgi kungacha ogir kamchiligi bor bolalar ukitib bulmaydigan nogironlar deb karalar edi va ota-onasiga bolani davlat tasarrufidagi tashkilotlarga joylashtirish tavsiya etilar edi. Xozirgi vaqtda vaziyat uzgardi.
Rivojlanishida kamchiligi bulgan bolalar maqsadga yunatirilgan tarbiyasining to’g’ri tashkil kilinishi muammoning ota-onalar va pedagoglar tomonidan aniq tushunganlaridagina ta’minlanadi.
BMF bolalarda kompleksli davolash — pedagogik ishlar kancha erta boshlansa nutq motorikasining rivojlanishi shuncha yaxshi kechadi. Korreksion ishlar bolaning yoshi va kasallik shakliga karab olib boriladi.
Uyin faoliyati davomida kattalar yordamida tormozlanish va yengillashtirish metodlari orqali sensor — motorik xulk va tovush reaksiyalari yaxshilanadi, pedagogik ta’sir orqali ichki nutq, harakatni esa ritm orqali tashkil qilishni mumkin bo’ladi.
Kursatma berilganda harakatni ham kursatib, ularni bajarishda bolaga yordam berish ish samarasini oshiradi. Logopedik ishni tashkil qilishda asosan artikulyasion apparatni tayyorlab olish ish su’ratini to’g’ri olib borishga yordam beradi. Bolada erta yoshdayok mulokot qilishga kizikishni tarbiyalash zarur va ota - onalarga ham tushuntirish ishlarini olib borish kearak bo’ladi. Bundan tashqari bosh miya falaji bor bolalar Bilan artikulyasion buzilishlarni to’g’rilash buyicha ish olib boriladi: artikulyasion apparat muskullarni bushashtirish, ogiz harakatining nazorati, to’g’ri nafas olishni o’rganish, tovushni rivojlantirish, artikulyasion harakatlarni rivojlantirish va yuzni bushashtiruvchi massajlar ham bajariladi. Harakat funksiyalarining rivojlanishi BMF bolada tugilgandayok buzilgan bo’ladi. Turli massajlar ham bolaning mustakil harakat qilishiga yordam beradi. Klassik davolash massaji muskullarni bushashtirib kuchsiz tukimalarni kuchaytiradi. Ta’lim- tarbiya va davolash ishlari uzviy ravishda olib borilsa kuzlangan maqsadga erishish oson kechadi.
Oilib borilgan kuzatishlar natijasida kuyidagi tavsilarni ishlab chikdik:

• 
  Tarbiya va bilim berishning asosiy prinsiplariga rioya qilish;
  
• 
  Xar bir bola uchun dinamik individual dastur to’zib olish;
  
• 
  BMF bolalarda kompleksli davolash — pedagogik ishlarni erta boshlash;
  
• 
  Logopedik ishlarni kul funksiyalari bilan birgalikda olib borish;
  
• 
  Bosh miya falaji bor bolalarning harakatlarini rivojlantirishda davolovchi gimnastika yo’lga kuyish;
  
• 
  Bosh miya falaji bor bolalar harakatlarini rivojlanishi uchun davolovchi ukalashdan keng foydalanish;
  
• 
  Bosh miya falaji bor bolalarni harakat funksiyalarining bosqichma bosqich shakllantirish;
  

Yozma nutqning buzilishi. Uning qaysi turi buzilganiga qarab ikki guruxga ajratiladi. Maxsuldor tur buzilganida yozuvning zaiflashuvi, reseptli yozma faoliyat buzilganida — l kuishning zaiflashuvi kayd kilinadi.

1.